Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

De concentratietendens, verbonden met een substantiële verhoging der surplusextractie,
bereikte een hoogtepunt in de periode 1763-75. Het zogenoemd fysiocratisch offensief werd niet
alleen gekenmerkt door een politiek gericht op de aanmoediging van ontginningen en de vrije
circulatie der granen, maar ging in sommige provincies tevens gepaard met een ‘heerlijke
reactie’ en een systematische aanval op de gemene gronden. In Bourgogne, Bretagne en
Normandië werden oude, in onbruik geraakte, feodale heffingen opnieuw versterkt,
achterstallige betalingen ineens opgeëist en heel wat gemene gronden herverkaveld. Dit laatste
verschijnsel betekende de ondergang van talrijke subsistentieboeren, omdat zij zelden wettelijke
aanspraken konden laten gelden. Zoals de procureur-generaal van het Parlement van Rouen in
1766 duidelijk uiteenzette: ‘Gemene weiden van welke aard ook horen toe aan de eigenaars en
niet aan de armen, d.w.z. de bezitlozen... Het enige patrimonium van deze kleine gebruikers,
allen dagloners, zijn de lonen die grote succesvolle boeren voor hun arbeid betalen.’[69]
De triomf van het ‘agrarisch individualisme’, om de uitdrukking van Marc Bloch te gebruiken,
heeft de proletarisering der lagere klassen ten zeerste versneld. Het was stellig geen toeval dat
de regering juist in de jaren zestig en zeventig van de achttiende eeuw een aantal edicten
uitvaardigde die de volledige vrijheid der rurale nijverheid waarborgden. Toch leidde de
fysiocratische beweging uiteindelijk tot niets, tenzij een verscherping der sociale tegenstellingen.
De gunstige prijsontwikkeling had de landheren en vooral de kapitalistische fermiers in de
gelegenheid gesteld om aanzienlijke winsten te boeken. De meesten hadden echter weinig of
geen pogingen gedaan om de grond- en arbeidsproductiviteit op te drijven door essentiële
nieuwe technieken in te voeren en omvangrijk kapitaal te beleggen in essentiële
landbouwvoorzieningen. De toegenomen inkomsten werden over het algemeen verspild in
luxegoederen en diensten of aangewend om meer grond te verwerven. De fysiocratische boom
bracht ongetwijfeld ontwikkeling voort, maar slechts in de restrictieve betekenis van de term: de
stijging der productie was hoofdzakelijk het resultaat van expansie (de verruiming van de
bebouwde oppervlakte en de inzet van meer arbeidskracht), veroorzaakt door de ‘widening of
capital’ gericht op de verwezenlijking van speculatieve winsten. Zij was niet het gevolg van reële
groei, die ‘deepening of capital’ zou vereist hebben ten einde de efficiëntie van een gegeven
eenheid van kapitaals- en arbeidsinzet op te drijven. De vraag in hoeverre de absolutistische
staat heeft meegeholpen aan de instandhouding der feodale structuren kan hier niet worden
behandeld. Hoe dan ook, het lijkt vrijwel onbetwistbaar dat de specifieke aard der
surplusextractie in Frankrijk een haast onoverkomelijke hinderpaal heeft gevormd voor
succesrijke economische groei.
Toen de graanopbrengst tegen 1775 leek te volstaan om de binnenlandse vraag te dekken en de
prijzen begonnen te stagneren, wendde het speculatieve kapitaal zich weldra van de landbouw
af. Tot overmaat van ramp werden de pachtprijzen, de belastingen en de feodale heffingen
tijdens de economische malaise niet verminderd, zodat de kleine bebouwers minder dan ooit
tevoren in staat waren om technische verbeteringen te bewerkstelligen. Toen Arnoult, lid van de
Constituante in zijn Manuel Champêtre terugblikte op de acties der fysiocraten, nam hij alle
verlichte landbouwhervormers van zijn tijd – en dezen van de toekomst – zeer terecht op de
korrel:
O gij die u beklaagt over de onwilligheid van de boer wanneer hij weigert uw nieuwe ploegen te introduceren, uw
nieuwe zaaiwerktuigen, uw gekruiste of diagonaal geploegde velden, uw herhaaldelijk omgespitte ploegvoren, uw
hoeveelheden mest die vier keer groter zijn dan dewelke hij zich kan aanschaffen – vooraleer zijn uitgaven te
verdrievoudigen met de onzekere hoop op een drievoudige oogst, begint met hem in de gelegenheid te stellen aan
zijn kinderen klompen te bezorgen.[70]