Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

voorkeursrecht laten gelden op de arbeid van hun pachters. In de tweede plaats kregen alle
dienstboden en dagloners strikt verbod om hun meesters tijdens de duur van hun contract
zonder toestemming te verlaten; niemand mocht de betrokkenen in dat geval aanwerven. In de
derde plaats werd gestipuleerd dat geen enkele grondbezitter of ondernemer hogere lonen
mocht uitbetalen dan de gebruikelijke. In de vierde plaats tenslotte werd het ten strengste
verboden aalmoezen te geven aan valide bedelaars, omdat zij in dat geval ‘weigeren te werken,
zichzelf overgevend aan luiheid en ondeugd zodat zij onder druk van de honger moeten
gedwongen worden te werken voor hun levensonderhoud’. Wie deze maatregelen niet naleefde,
zou zwaar worden gestraft. Uit duizenden rechtsvervolgingen blijkt enerzijds dat alle bepalingen
in praktijk werden gebracht en anderzijds dat ze vaak werden overtreden. Hoe dan ook, het
beoogde doel werd grotendeels bereikt: de lonen bleven weliswaar niet op het wettelijk
voorgeschreven niveau, doch ze stegen gedurende verscheidene decennia in veel geringere mate
dan het geval zou geweest zijn in een regime van vrije mededinging.[24]
Op het continent werden gelijkaardige maatregelen getroffen. Op 15 augustus 1349 beval Pedro
IV van Aragon een commissie samen te stellen om te onderzoeken op welke wijze loonstijgingen
konden verhinderd worden. Eén jaar later stelden de Cortes van Aragon – het representatieve
lichaam van de landheren, de geestelijkheid en het stedelijk patriciaat – maximumtarieven vast.
Wie toch een hoger loon eiste of uitbetaalde, werd met verbanning bedreigd. Tegen de uitspraak
van de rechtbank, die een spoedprocedure mocht instellen, kon geen beroep worden
aangetekend. In Castilië werd in 1351 een ordonnantie uitgevaardigd, die de bedelarij verbood,
de arbeid voor alle validen boven de twaalf jaar verplichtend maakte en hun lonen vastlegde.
Om een overtreder te straffen, volstond het dat de aanklager en twee getuigen onder ede
verklaarden dat de betrokkene schuldig was. In 1387 ging Juan I nog een stap verder: elke
particulier had voortaan het recht om rondzwervende bedelaars aan te houden en gedurende
één maand zonder enig loon te werk te stellen. De Portugese monarchie trof even draconische
maatregelen. Op verzoek van de wereldlijke en geestelijke grootgrondbezitters werd tussen 1349
en 1401 een hele reeks wetten uitgevaardigd, die de arbeiders dwongen voor hetzelfde loon en op
dezelfde wijze en plaats te werken zoals ze steeds hadden gedaan. Bovendien werd een
paspoortsysteem ingevoerd om migraties te verhinderen en de bedelarij te controleren. De Lei
das Sesmarias van 1375 bond de arbeiders zelfs aan hun traditioneel beroep. Ook in Frankrijk
greep de overheid in. Begin 1351 stelde Jan de Goede alle valide bedelaars te Parijs voor de
keuze: dadelijk aan het werk gaan of de stad binnen de drie dagen verlaten. De vorst stipuleerde
daarenboven dat voortaan alleen aan zieken, gebrekkigen en ouden van dagen steun mocht
worden verstrekt. Uit een nieuwe ordonnantie, uitgevaardigd in november 1354, valt af te leiden
dat de situatie op de rurale arbeidsmarkt op dat ogenblik bijzonder kritiek was. De
grondbezitters klaagden niet alleen over ‘de grote duurte der dagloners’, die weigerden de oude
tarieven te aanvaarden, maar tevens over de weerspannigheid der landarbeiders, die massaal
naar de steden trokken met het oog op een betere remuneratie. Daarom beval de koning alle
valide werklozen zonder bestaansmiddelen dadelijk uit de steden te verdrijven. De Duitse
vorsten lieten zich niet onbetuigd. Ludwig von Wittelsbach, heerser over Opper-Beieren en
Tirol, vaardigde in 1352 voor elk van zijn territoria afzonderlijke mandaten uit om het hoofd te
bieden aan het ernstige arbeiderstekort op het platteland. In de Beierse ordonnantie werd
opgemerkt ‘dat we de zwakte en de schade hebben gezien die hoeveknechten en dagloners ons
land van Opper-Beieren hebben toegebracht doordat iedere man er op uit is het hoogste loon te
verdienen en (anders) geen boerenarbeid wil verrichten’. De vorst oordeelde het bijgevolg
noodzakelijk de lonen vast te leggen. In een gelijksoortig mandaat voor Tirol bepaalde Ludwig
dat dienstboden en dagloners op straf van al hun roerende goederen te verliezen niet mochten