Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

gebracht dan de West-Europese boeren. De hele evolutie van dit gebied als een ‘koloniale’
samenleving onder het leiderschap van de landheren verhinderde inderdaad op een ernstige
wijze de opkomst van boerenmacht en boerenzelfbestuur. Toen de heren, geconfronteerd met
economische crisis en relatieve arbeidsschaarste, hun inkomsten poogden veilig te stellen door
de boeren dwingende controle op te leggen, waren deze laatsten bijgevolg niet in staat om op
lange termijn weerstand te bieden aan hun heren. Des te minder, omdat de vorsten geen
efficiënte tegenkracht vormden. Tegen de vroege vijftiende eeuw waren de eens zo sterke
monarchieën van Polen, Bohemen en Hongarije praktisch uit elkaar gevallen. Er was nog een
kort herstel van de koninklijke macht in het midden van de eeuw, maar vijftig jaar later had de
adel definitief het overwicht op de vorsten behaald en was hij er bovendien in geslaagd de
autonomie van de steden te vernietigen. Het kan dus geen verwondering wekken dat de boeren,
ondanks wanhopige uitbarstingen van geweld, uiteindelijk zijn bezweken voor de heerlijke
reactie en de oplegging van lijfeigenschap. Voor de eerste keer in de geschiedenis was het oosten
nu getuige van de opkomst van een echte manoriale economie. Het centrum van de productie
verschoof geleidelijk naar de grote domeinen, uitgebaat door feodale ondernemers, ten koste
van de eens zo belangrijke rolniki of welgestelde boeren, die volkomen werden uitgeschakeld.
De verhouding van domein tot boerenbebouwing op de adellijke landgoederen steeg tot
ongekende niveaus; in Polen bijvoorbeeld schommelde het gemiddelde in de periode 1500-80
tussen 2:3 en 4:5. Het resultaat was wat André Gunder Frank de ‘ontwikkeling van de
onderontwikkeling’ heeft genoemd.[19] De grote hoeveelheid onbebouwde grond en vooral de
beschikbaarheid van gedwongen arbeiders, wier diensten konden verhoogd worden,
ontmoedigden immers de invoering van landbouwverbeteringen, terwijl de toenemende
uitpersing van de boerenstand door de landheren de groei van een binnenlandse markt voor
industriële goederen uitsloot. Vooruitgang was in Oost-Europa voortaan beperkt tot uitbreiding
van de bebouwbare oppervlakte. De afhankelijkheid van graanexport naar het westen was in
laatste analyse het gevolg van economische achterlijkheid, inherent aan een feodaal systeem
gegrondvest op het grote domein als fundamentele productie-eenheid. Kortom, terwijl het
Westen een tijdperk van weergaloze expansie tegemoet ging, gaf het Oosten zich voor eeuwen
aan structurele stagnatie over.
Zoals het voorbeeld van Engeland aantoont, was de uitkomst van de crisis in West-Europa
echter evenmin gedetermineerd. Hoewel de arbeidsmarkt reeds sinds het midden van de
veertiende eeuw bijzonder krap was, deed zich in Engeland eerst vanaf omstreeks 1380 een
substantiële stijging der reële lonen voor en verbeterde de legale positie van de boerenstand. De
eerste reactie van vele Engelse landheren op de demografische inzinking was essentieel een
poging om de boeren en de landarbeiders, die zich objectief in een gunstige
‘onderhandelingspositie’ bevonden, aan banden te leggen. Wetten werden uitgevaardigd om de
lonen laag te houden, migraties werden zoveel mogelijk verhinderd en oude verplichtingen
werden verzwaard. Deze politiek was gedurende enkele decennia vrij succesrijk. Dit blijkt niet
alleen uit de geringe stijging der reële lonen, maar tevens uit het feit dat de hogere adel in de
jaren zeventig slechts 10 pct. minder inkomen haalde uit grondbezit dan in de jaren veertig,
hoewel de bevolking intussen met ruim 30 pct. was gedaald. De ommekeer van de trend
omstreeks 1380 werd in hoge mate bewerkstelligd door het hardnekkig en soms bloedig verzet
der dorpsgemeenschappen tegen de heerlijke reactie. Zonder die strijd zou de materiële
vooruitgang van de boerenstand vermoedelijk heel wat langer zijn uitgebleven.
Hoewel de maatschappelijke ontwikkelingen na de Zwarte Dood veel complexer en gevarieerder
waren dan een eenvoudig neomalthusiaans model ons zou laten veronderstellen, toch