Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

dan het gevaar te lopen dat die duizend man door werkloosheid hun arbeidsbekwaamheid
zouden verliezen’. Hoewel dergelijke ideeën niet nieuw waren, werd meer dan ooit tevoren de
nadruk gelegd op de potentiële winsten die uit de nuttige tewerkstelling der paupers konden
gehaald worden. Tuchthuizen, hôpitaux généraux, workhouses en Zuchthäusern verrezen als
paddenstoelen. Die instellingen – gedeeltelijk correctiehuizen, gedeeltelijk plaatsen van
gecentraliseerde handwerkproductie – hadden tot doel alle groepen van de samenleving te
‘scheiden’ die verondersteld werden het meest tot ledigheid en oproerig gedrag geneigd te zijn,
in het bijzonder bedelaars en vagebonden, hen te disciplineren door middel van een strikte
leefregel van werk en morele voorschriften, en hen te veranderen in dociele en winstgevende
arbeidskrachten. Zeker, niet alle werklozen konden in dergelijke instellingen worden gevangen
gezet. Als ‘oorden van terreur’ boden deze laatste echter de mogelijkheid onrechtstreeks op de
armenzorg te besparen en een stimulerende invloed op de arbeidsmarkt uit te oefenen. Immers,
men mocht verwachten dat de reusachtige meerderheid der armen die op vrije voeten bleven
zozeer zouden afgeschrikt worden door het vooruitzicht in een soort van ‘concentratiekamp’
terecht te komen, dat zij zouden bereid zijn voor het allerlaagste loon te werken. Zoals een
Engelse landeigenaar het uitdrukte:
het voordeel van een werkhuis ‘resulteert niet uit de wijze waarop de armen in hun levensonderhoud kunnen
voorzien, maar uit de vrees die de armen ervoor hebben. Deze angst spoort hen ertoe aan inspanningen te leveren
en hun uiterste best te doen om van de openbare onderstand weg te blijven en tevens maakt ze hen uitermate
afkerig om zich naar de werkhuizen te begeven tenzij extreme nood hen dwingt.’[55]
Sinds de publicatie van de fascinerende studie van Michel Foucault over de geschiedenis van de
krankzinnigheid hebben verscheidene historici de zeventiende eeuw bestempeld als het tijdperk
van de ‘Grote Opsluiting’, geïdentificeerd met een louter repressieve politiek. Hoewel deze
veralgemening intussen is aangevochten geworden, heeft men naar onze mening nog
onvoldoende aandacht besteed aan de verschillende functies vervuld door de werkhuizen naar
gelang van plaats en tijd. Het hiernavolgende bondige overzicht is een poging om de wisselende
doelstellingen van deze specifieke sociale politiek te verduidelijken.
In sommige landen werden reeds in de tweede helft van de zestiende eeuw pogingen gedaan om
de groepen die als sociaal marginaal en potentieel gevaarlijk werden beschouwd in speciale
instellingen op te sluiten. In 1552-53 stelde koning Edward VI, beïnvloed door bisschop Nicolas
Ridley, met dat doel een oud en vervallen paleis, de Bridewell, ter beschikking van de Londense
autoriteiten. Hoewel er werd voorzien in de tewerkstelling der gevangenen, lag de nadruk in
Bridewell hoofdzakelijk op de disciplinering der ‘onverbeterlijke bedelaars’. Hetzelfde gold voor
de correctiehuizen die in navolging van het Londense voorbeeld in de loop der volgende
decennia in enkele andere Engelse steden werden opgericht. Ook de ‘hospitalen’ gesticht door de
pausen in het laatste kwart van de zestiende eeuw beoogden veeleer bedelaars en vagebonden te
straffen en te disciplineren dan hen aan het werk te zetten.
De Nederlandse humanist Dirck Volckertsz. Coornhert was de eerste die de idee lanceerde om
de niets doende armen door gedwongen arbeid tot nuttige leden van de maatschappij op te
voeden. In zijn ‘Boeventucht’, geschreven in 1567 maar pas gepubliceerd in 1587, stelde hij niet
alleen voor scherper toezicht te houden op de steunverlening, maar kantte hij zich tevens tegen
het bestaande strafstelsel. Hij betoogde dat lijfstraffen het sociale probleem helemaal niet
oplosten, omdat zij misdadigers kweekten in plaats van ze op het rechte pad te brengen en de
maatschappij voor hun wandaden te behoeden, wat het oogmerk van de bestraffing zou moeten
zijn. Volgens Coornhert moest een efficiënte sociale controle op twee principes berusten: