Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Afb. 4 Lorenzcurven die de groeiende concentratie van de rijkdom in twee rurale gemeenten van Toscane tonen, 1243-1427.
Bronnen: gebaseerd op D. Herlihy, Medieval and Renaissance Pistoia (New Haven en Londen, 1967), pp. 181-183, en ‘Santa Maria
Impruneta: a rural commune in the late Middle Ages’, in N. Rubinstein, ed., Florentine Studies (Londen, 1968), pp. 259-260.
Opmerking: de diagonaal is de lijn van gelijke verdeling van rijkdom. Het gebied tussen de diagonaal en de Lorenzcurven is een
maatstaf van de welstandsongelijkheid.
Dat het niet om een uitzonderlijk geval gaat wordt bewezen door de stijging van het aantal Nihil
Habentes, dat wil zeggen personen vrijgesteld van belasting, in de contado van Florence: 46 pct.
in 1364, 53 pct. in 1383.
Als uit de tellingen van het aantal rurale armen in Brabant en Vlaanderen in de vijftiende eeuw
meer algemene conclusies mogen getrokken worden, dan blijkt dat het bestaan van 20 à 30 pct.
der boeren, alle verbeteringen ten spijt, nog steeds uiterst precair was. In 1437-8 bestempelden
de hertogelijke belastingontvangers niet minder dan 29,6 pct. van het totaal aantal haarden op
het Brabantse platteland als ‘arm’, dat wil zeggen bewoond door gezinnen zonder enig vermogen
en met een inkomen dat ontoereikend was om taksen te betalen. Men zou kunnen opwerpen dat
de telling gedeeltelijk in een extreem duurtejaar werd uitgevoerd, zodat de cijfers een al te
somber beeld van de werkelijkheid geven. Indien echter alleen de streken in aanmerking worden
genomen waar de haarden vóór de hongersnood werden geteld, dan is het duidelijk dat de rurale
armoede wel degelijk een structureel verschijnsel was. In het kwartier van Antwerpen bevonden
zich immers 21 pct. arme haarden, in het noordelijk deel van het Brusselse kwartier 26 pct.
Tellingen uitgevoerd in Waals-Vlaanderen tonen aan dat die verhoudingen volkomen ‘normaal’
waren. In 1432 was 22 pct. van het totaal aantal haarden in veertien dorpen van de kasselrijen
Rijsel, Orchies en Douai arm; in 1449 was hun aantal zelfs opgelopen tot 27 pct. In het
graafschap Vlaanderen tenslotte maakten de arme haarden in alle parochies waar ze werden
geregistreerd in 1469 gemiddeld 25 pct. van het totaal uit. Aangezien de laatste tellingen niet in
crisisperioden werden uitgevoerd, zijn de bekomen percentages bijzonder indrukwekkend. Zij
bewijzen dat zelfs in ‘normale’ jaren minstens 20 pct. der boeren in één der meest ‘welvarende’
gebieden van West-Europa omstreeks het midden der vijftiende eeuw fiscaal arm waren. Zeker,
we kennen de normen niet die door de officiële instanties werden aangelegd om iemand als
dusdanig te catalogeren. Het is bovendien meer dan waarschijnlijk dat de criteria van streek tot
streek en wellicht zelfs van parochie tot parochie verschilden. Het feit dat alle gemiddelden tot
dezelfde orde van grootte behoren, bewijst echter dat het armoedeprobleem zich ook in rurale
gebieden, gekenmerkt door een vrij hoge specialisatiegraad, op een zeer acute wijze stelde.
In de steden waren de sociaaleconomische tegenstellingen nog scherper dan op het platteland,
zoals de voorbeelden van Pistoia, Volterra en Florence aantonen.