Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

arbeidsverdeling verhinderde. De ‘sociale politiek’ van Frederik de Grote heeft dus niet veel
uitgehaald. Afschrikking was in feite het enige resultaat. De levensvoorwaarden in de
Arbeitshäuser waren namelijk zo erbarmelijk, dat de fatsoenlijke armen slechts in uiterste nood
hun toevlucht tot zulk een instelling namen. Onnodig te zeggen dat deze ‘winst’ niet opwoog
tegen de ontstellende toename van bedelarij en vagebondage – voornamelijk op het platteland,
waar de feodale last hoe langer hoe ondraaglijker werd. De herhaalde boerenopstanden die zich
vanaf de jaren zeventig voordeden, bewijzen overduidelijk dat het hele bedelingssysteem een
volledige mislukking was.[104]
Pleidooien voor huiselijke bijstand vonden weliswaar gehoor, maar zulke programma’s konden
alleen succes hebben in steden waar ruime tewerkstellingsmogelijkheden bestonden. In landen
gekenmerkt door feodale en aristocratische structuren maakten zij geen schijn van kans, zoals
het voorbeeld van Oostenrijk aantoont. In 1779 stichtte graaf Bouquoi op zijn domein in
Bohemen een Armeninstitut, dat huiselijke bijstand verleende en deze laatste aan de totaal
behoeftigen voorbehield. Aangezien zij hoogstens één derde van het gebruikelijke loon
ontvingen en de bedelarij werd verboden, konden volgens de graaf twee doelstellingen worden
bereikt: ‘Ten eerste dat de waarachtige arme zich met de ontvangen onderstand tevreden stelt en
niemand hem daarom benijdt. En ten tweede dat niemand zolang hij kan arbeiden deze aalmoes
zal verlangen en dat bijgevolg niemand die de vereiste kracht bezit zich aan het werk zal
onttrekken’. Zijn voorbeeld werd nagevolgd door verscheidene Oostenrijkse steden, waaronder
Linz en Wenen. In 1784 beval Jozef II bij dekreet de stichting van gelijkaardige instellingen in
alle gewesten van de monarchie en vertrouwde de algemene leiding ervan toe aan graaf
Bouquoi. De organisatie berustte overal op dezelfde principes, namelijk verbod der bedelarij,
centralisatie der steunfondsen en minimale uitkeringen aan huiszittende paupers. Het systeem
was geen lang leven beschoren. Bij gebrek aan nijverheden was werkverschaffing voor de armen
in de meeste gevallen uitgesloten, terwijl huiselijke bijstand een scherpe stijging der uitgaven
meebracht. Enkele uitzonderingen niet te na gesproken, leidden de Armeninstitute na het
overlijden van Jozef II een kwijnend bestaan.
Net zoals in de andere continentale landen bleek een efficiënte sociale politiek in Centraal-
Europa alleen haalbaar wanneer lokale autoriteiten en privé-ondernemers de handen in elkaar
sloegen. De economische expansie die sommige Duitse steden op het einde van de achttiende
eeuw beleefden, gaf aanleiding tot zulke experimenten. In 1788 creëerde de stad Hamburg op
voorstel van de koopman Kaspar Voght een Armenanstalt, gebaseerd op een combinatie van
huiselijke bijstand en werkgelegenheid voor de armen. Hamburg werd in districten verdeeld die
ongeveer evenveel armen bevatten. Elk district werd gecontroleerd door toezichters, die
verantwoording verschuldigd waren aan een centraal bestuur samengesteld uit vijf senatoren en
tien andere burgers gekozen voor het leven. De toezichters moesten alle armen regelmatig
bezoeken, hun inkomsten controleren, hun gezondheid eventueel door een officiële geneesheer
laten onderzoeken, hun werkgevers en buren uitvragen over hun levenswandel en alle gegevens
ten slotte op gedrukte formulieren noteren. Op basis van deze informatie werd dan nauwkeurig
berekend welke som wekelijks aan elke behoeftige zou toegekend worden. Bedelaars en
vagebonden uitgezonderd, werd niemand gedwongen om te werken. Het systeem liet echter
geen andere keuze: bedelarij was verboden, het onderstandstarief overtrof nooit het loon van
een ongeschoolde arbeider en geen enkele familie ontving steun voor kinderen boven de zes
jaar. De administratie liet niets aan het toeval over. De paupers die niet door fabrikanten werden
tewerkgesteld, konden thuis voor rekening van de Armenanstalt spinnen, naaien of breien.
Bovendien werden industriescholen opgericht, waar de pauperkinderen van zes tot zestien jaar