Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
MËNJANIMI I PASKAJORES
KREU IX
1. Siç u vu në dukje në I/2, një ndër tiparet e përbashkëta të gjuhëve ballkanike është
edhe mënjanimi i shkallëshkallshëm i paskajores dhe zëvendësimi i saj kryesisht
nëpërmjet mënyrës lidhore. Kjo është një dukuri sintaksore, që bie fort në sy; prandaj ka
tërhequr prej kohësh vëmendjen e shumë gjuhëtarëve, të cilët, në përgjithësi, janë
përpjekur të vënë në dukje edhe faktorin e faktorët, që i kanë dhënë shkas këtij
ballkanizmi. Por, para se të parashtrojmë mendimet kryesore të gjuhëtarëve të ndryshëm
mbi këtë dukuri ballkanike (shih && 15-21), është e nevojshme të ndalemi shkurt në
disa konsiderata të përgjithshme lidhur me kategorinë e paskajores në gjuhët i.e., si edhe
mbi gjendjen e mënjanimit të saj në gjuhët e ndryshme ballkanike.
2. Siç dihet, paskajorja është një kategori foljore, që nuk është zhvilluar vetëm në
familjen e gjuhëve i.e.TF1FT, por edhe në familje të tjera gjuhësore, si p.sh. në gjuhët semite
etj. Pavarësisht nga rruga e krijimit të saj në gjuhë familjesh të ndryshme, paskajorja na
paraqitet si një kategori, që, në përgjithësi, është integruar në sistemin foljor dhe që, si
rrjedhim, ka marrë tipare kuptimore dhe gramatikore (morfo-sintaksore) karakteristike
për foljen. Natyrisht, është shumë e vështirë, në mos e pamundur, të vendosen kritere të
përgjithshme më të hollësishme për përcaktimin e tipareve dalluese të përbashkëta për
paskajoren në të gjitha gjuhët, ku është zhvilluar kjo kategori. Madje, edhe në gjuhët e
një familjeje, siç është rasti i gjuhëve i.e., vihen re ndryshime të rëndësishme duke
kaluar nga njëra gjuhë në tjetrën. Mjafton të sjellim ndër mend, sa për shembull,
ndryshimet e dukshme midis kundërvënieve të formave të paskajores në greqishte të
vjetër dhe në latinishte. Ndërsa në greqishte të vjetër foljet kalimtare të tipit lý- “shkrij,”
etj. kishin zhvilluar deri në 11 forma paskajoresh me kundërvëniet veprore ~
T1T Por
në gjuhët kelte, me sa duket, një paskajore e mirëfilltë nuk është zhvilluar. Sipas Pedersenit (:
1913,411), “në irlandishten e vjetër përdoren si paskajore emra foljorë formash shumë të ndryshme;
ata janë të lakueshëm dhe ndërtohen si emra (me kundrinë në gjinore). Kjo gjendje në thelb është për
t'u vështruar si e mbarë keltishtes dhe në përgjithësi është ruajtur deri në ditët e sotme. Është e vërtetë
se morfologjia në periudhat më të reja gjuhësore thjeshtohet nëpërmjet përhapjes së disa tipave
paskojereje dhe në britanishte veçoritë sintaksore të paskajores pjesërisht zhduken nëpërmjet humbjes
së eptimit rasor të emrit; por, megjithatë, tiparet e sistemit të vjetër mbeten të pazhdukura edhe në
fazat më të reja gjuhësore”. Ai shton se ka raste që “paskajorja” mund të jetë etimologjikisht krejt e
ndryshme nga folja e shtjelluar.
135