Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
frengjishtenTF43FT etj. Por me përjashtim sidomos të spanjishtes dhe në një farë mase edhe
të italishtes (shih shënimet 42,41), kjo dukuri sintaksore në gjuhët e tjera romane nuk ka
pasur ndonjë zhvillim të dukshëm. Megjithatë, ndikimi latin mbi gjuhët ballkanike në
këtë rast nuk do të përjashtohej, në rast se dukuria në shqyrtim në gjuhët romane
perëndimore do të ishte aq e vjetër, sa të ngjitej deri në kohën, kur mund të bëhet fjalë
për latinishte vulgare, çka duket shumë e vështirë, për të mos thënë e pamundur. E si një
dëshmi e tërthortë për këtë mund të shërbejë jo vetëm zhvillimi i pabarabartë i kësaj
dukurie në gjuhët romane perëndimore, por edhe shfaqja dhe zhvillimi relativisht i vonë
i saj në rumanishte (shih & 10);
22. Lindja dhe zhvillimi i një dukurie të tillë në gjuhët ballkanike nuk mund të
shpjegohet si diçka që ka ndodhur rastësisht. Shfaqja e kësaj dukurie këtu duhet të jetë
kushtëzuar nga një a më shumë faktorë gjuhësorë. E një gjë e tillë duhet menduar, edhe
sikur të pranohej pa rezervë që zanafilla e kësaj dukurie në gjuhët ballkanike i detyrohet
ndikimit latin. Dhe, në të vërtetë, nuk ka si të mendohet që një gjuhë të ndikojë mbi një
tjetër në shfaqjen e një dukurie, në rast se gjuha e ndikuar nuk e ka ndier dhe nuk e
ndien nevojën për një dukuri të tillë. Prandaj, edhe po të pranojmë mendimin që dukuria
në shqyrtim në gjuhët ballkanike është përftuar si një zhvillim i brendshëm i këtyre
gjuhëve, edhe po të pranojmë supozimin që ajo të jetë shfaqur “nën ndikimin e
latinishtes vulgare ballkanike”, mbeten gjithnjë për t'u sqaruar se cilët kanë qenë
faktorët e brendshëm gjuhësorë, që e kanë mundësuar lindjen dhe zhvillimin e saj në
gjuhët ballkanike në përgjithësi, ose në këtë apo atë gjuhë ballkanike në veçanti. Prandaj
kjo çështje ka tërhequr me të drejtë vëmendjen e mjaft studiuesve, sidomos kohët e
fundit. Këtu nuk po ndalemi në paraqitjen e të gjitha mendimeve të shprehura për këtë
dukuri në gjuhë të veçanta. Këtu do të përmendim vetëm disa prej tyre, dhe pikërisht
mendimin që e shpjegon rimarrjen e kundrinave të shprehura nëpërmjet emrash si
njëfarë “mbipërcaktimi” të kundrinës, mendimin që e shpjegon këtë dukuri si një mjet,
që ka shërbyer për të zhdukur homoniminë midis formave të kundrinave dhe formave të
disa gjymtyrëve të tjera të fjalisë, si edhe atë që sheh tek kjo dukuri një nga pasojat e
gjymtyrimit aktual të fjalisë.
Shpjegimin e parë e gjejmë tek Boissin (: 1950) për shqipen dhe te gjuhëtarë të
ndryshëm për rumanishten. Shpjegimin e tretë, me paraqitje të ndryshme, e gjejmë tek
një varg gjuhëtarësh, nga të cilët mund të përmenden Demiraj (: 1975), Buchholz (:
1977), Barry (: 1975) për shqipen dhe tek disa gjuhëtarë të tjerë për rumanishten,
bullgarishten dhe maqedonishten. Kurse shpjegimin e dytë e gjejmë gjithashtu tek një
numër jo i vogël gjuhëtarësh sidomos për bullgarishten e maqedonishten e ndonjëherë
edhe për rumanishten e për shqipen. Në paragrafët ndjekës po i shqyrtojmë shkurt këto
shpjegime, duke u ndalur kryesisht tek disa gjuhëtarë.
23. Boissin (: 1950,80) midis kundërvënieve thjesht formale e shquar ~ e pashquar në
gjuhën shqipe përmend edhe: “VI. Një kundërvënie me anë “mbipërcaktimi”...: a) Pas
dëftorit; b) pas “një”; c) Kam dardhë dhe i kam dardhët, nga njëra anë, dhe mbreti
formon kabinetin e ri dhe mbreti e formon kabinetin e ri, nga ana tjetër.
Nga sa kuptohet prej shembujve, ky gjuhëtar tek ndërtimet e tipit i kam dardhët dhe
mbreti e formon kabinetin e ri shihte një shfaqje të “mbipërcaktimit”, por ai nuk e ka
shtjelluar më tej mendimin e tij.
T43T Në frengjishte, siç na dëshmon Grevisse (: 1980,539, kjo dukuri është e kufizuar. Për frengjishten e
vjetër shih Meyer-Lübke (: 1900,III,441); shih edhe Asenova (: 1980/2).
128