Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
rruga e zhvillimit të formave foljore të mënyrës habitore në gjuhën shqipe, ato përdoren
edhe për të riprodhuar me rezervë e me dyshim fjalët e dikujt tjetër, gjë që është
përdorimi i zakonshëm për format e mënyrës së ritregimit në bullgarishte e
maqedonishte.
6. Me termin mënyra e ritregimit në këto gjuhë sllave jugore është bërë zakon të quhen
disa forma analitike homonime me ato të së kryerës dhe më se të kryerës, që Weigand-i
(BA I, 150-152) i interpreton si forma habitoreje. Por gjuhëtarë të tjerë si A. Teodor
Balan-i, L. AndreiçiniTF18FT flasin për ekzistencën e një “mënyre të ritregimit” në
bullgarishte. Po kështu mendojnë edhe Stojanovi (: 1977, 393 v.), Debraekeler-i (: 1966,
265 v.) etj. Sipas Stojanovit, nëpërmjet formave të kësaj mënyre folësi paraqit një
veprim që ia kanë treguar të tjerët, d.m.th. një veprim, në të cilin ai vetë nuk ka marrë
pjesë as e ka parë me sy. Po ky autor vë në dukje se nëpërmjet formave të kësaj mënyre
folësi shpreh dyshim, mosbesim ose mosmiratim për mendimin e të tjerëve. Ai vë në
dukje gjithashtu se me anë të këtyre formave foljore folësi shpreh edhe habi për
veprimin e ritreguar, kur atij i duket i papritur, i papandehur.
Edhe për maqedonishten pranohet ekzistenca e kategorisë së ritregimit, d.m.th.
përdorimi i formave analitike të së kryerës për të ritreguar diçka që folësi s'e ka parë
vetë me sy. Gjithashtu, e kryera në atë gjuhë përdoret edhe me vlerë habitorejeTF19FT.
7. Për sa i takon vjetërsisë së kësaj mënyre në bullgarishte, Weigand-i (BA I, 152) thotë
se në bullgarishten e vjetër dhe të mesmen nuk ka gjetur ndonjë shembull habitoreje.
Kurse Mirçevi (: 1958, 123) pohon se procesi i zgjerimit të funksioneve të së kryerës,
gjë që çoi në zhvillimin e formave të ritregimit, ka nisur qysh në shekullin XIV.
Disa gjuhëtarë si K. Conevi, K. Mirçevi, L. Andrejçini e lidhin zanafillën e kuptimit të
ritregimit dhe të mjeteve të shprehjes së tij në bullgarishte me ndikimin e gjuhës
turkeTF20FT. Ndikimin turk në këtë pikë e pranon edhe Koneski (: 1967/1, 176 v.) për
maqedonishten. Mundësinë e ndikimit të turqishtes mbi bullgarishten e maqedonishten
në këtë pikë e pranon edhe Fiedler-i (: Actes VI, 369). Por disa gjuhëtarë të tjerë si Ju.
Triponovi, Dilenskij, I. Gëlëbovi janë shprehur kundër mendimit që format e ritregimit
të kenë lindur nën ndikimin e turqishtesTF21FT.
8. Kurse mënyra habitore e shqipes, siç dihet, ka lindur nga përngjitja e së kryerës
analitike të përmbysur, të përdorur kështu për të shprehur habinë e folësit për një veprim
a gjendje të papritur, që është kryer në të shkuarën ose që është në të kryer e sipër në
çastin e ligjërimit. Format foljore të kësaj mënyre përdoren edhe për të shprehur një
qëndrim ironizues, mosmitarues, kundërshtues etj. të folësit lidhur me ndonjë pohim të
bashkëbiseduesit. Pas përngjitjes së të kryerës së përmbysur forma e re sintetike, e
krijuar në këtë mënyrë, erdh e u përdor gjithnjë e më shumë për të shprehur ndjenjat
(habinë, mospajtimin etj.) e folësit ndaj një veprimi a thënieje në çastin e ligjërimit të tij
dhe kështu e humbi dalëngadalë kuptimin e kohës së shkuar dhe përforcoi atë të kohës
së tashme, duke u shndërruar kështu përfundimisht në një formë të kohës së tashme të
një mënyre të re. Kjo dallohej shkoqur si prej kohës së kryer ashtu edhe prej kohës së
tashme të mënyrës dëftore, jo vetëm për nga ndërtimi, por edhe për nga kuptimi modal.
T18T Shih për këta vëllimin Voprosy grammatiki bolgarskogo jazyka, 1959, 315 v.
T19T Shih Koneski: 1967/1, 175 v., 1967/2, 477 v. Për këtë kategori foljore në bullgarishte, maqedonishte,
të krahasuar edhe me shqipen, shih Friedman: 1981.
T20T Shih vëllimin Voprosy gramatiki bolgorskogo literaturnogo jazyka, 1959, f. 315 v.
T21T Shih po aty, 313 v.
152