Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
Mungesa e një mendimi të përbashkët edhe në këtë rast dëshmon qartë se kemi të bëjmë
me një зështje të vështirë, sqarimi diakronik i së cilës kërkon që të vazhdohen përpjekjet
për të vërtetuar të paktën që prania e një tingulli të tillë në trevën ballkanike nuk duhet
të jetë një rastësi. Një sqarim i tillë është i nevojshëm, edhe për arsye se një tingull
zanor i ngjashëm nuk është i panjohur edhe në gjuhë të tjera i.e. jashtë Ballkanit (shih &
4).
14. Në gjuhët e trevës ballkanike ky tingull paraqitet si vijon:
Në rumanishte dëshmohet përveз zanores Ј [=ë] të ngritjes së mesme edhe një zanore
tjetër e ngjashme por e ngritjes së lartë о (dikur shkruhej в). Zanorja e ngritjes së mesme
Ј është shfaqur qysh në kohën e rumanishtes së përbashkët (shekujt V-VIII të e.r.)
nëpërmjet reduktimit të një a-je të patheksuar, (p.sh. lat casa > casЈ “shtëpi”, lat.
capistrum > cЈpestru “kapistër” etj.), ose nëpërmjet evolucionit të një a-je të theksuar
para një bashkëtingëlloreje hundore (p.sh. lat. canem > cЈne sot cоine “qen" etj.)TF21FT.
Një tingull i tillë në rumanishte është shfaqur edhe nëpërmjet evolucionit të zanoreve e
dhe i, të ndodhura para -r- ose pas një bashkëtingëlloreje buzore, si p.sh. lat. reum > rЈu
“i keq”, pirum > pЈr, “dardhë”, betranus > bЈtrоn “i vjetër” etj. Në këto raste zanorja ë
është përftuar ndofta pas periudhës së rumanishtes së përbashkët, kur duhet të jetë
shfaqur kjo zanore edhe në disa kushte të tjera fonetike, madje edhe në raste të atilla,
kur pritej një a e theksuar, si p.sh. në vetën e tretë njëjës të së kryerës së thjeshtë, si
p.sh.: lucrЎ “punoi”, mоncЈ “mungoi”, ose në forma të tilla foljore si dЈ “ai jep”, stЈ “ai
qëndron” etj.TF22FT
Në rumanishte (por jo në aromunishte megleno-rumanishte dhe istro-rumanishte) pas
shekullit XVI është përftuar edhe një zanore tjetër qendrore e ngjashme me Ј, por e
ngritjes së lartë. Është fjala për zanoren о (ose в), si p.sh. bЈtrоn “i vjetër” romвn
“rumun” etj.TF23FT
15. Edhe në gjuhën shqipe zanorja e ngritjes së mesme ë duhet të jetë shfaqur relativisht
mjaft herët. Por shfaqja e kësaj zanoreje ka pasur karakter mbarëgjuhësor vetëm kur
është përftuar nga reduktimi i një zanoreje tjetër në rrokje të patheksuar. Përkundrazi, në
rrokje të theksuar zanorja ë del pothuaj vetëm në dialektin jugor.
Në rrokje të patheksuar zanorja ë në gjuhën shqipe del në pozicion pas edhe para rrokjes
së theksuar. Në pozicion fundor të patheksuar kjo zanore mund të jetë ose si tingull
fundor i temës ose si morfemë me vlerë gramatikore. Si tingull fundor i temës zanorja ë
e patheksuar ndeshet jo vetëm tek emrat femërorë të tipit baltë, lopë, nënë, vajzë etj.,
por edhe tek emrat burimisht asnjanës të tipit djathë, djalë, gjalpë etj. Në këtë rast ajo
burimisht është përftuar nëpërmjet reduktimit të fundores i.e. -ўTF24FT. Por më pas ajo është
shfaqur edhe me rrugë analogjike, sidomos, tek një varg emrash femërorë, si fizikë,
gjimnastikë, muzikë etj.
Si rrjedhim i evolucionit historik të rrokjes fundore të patheksuar të temave emërore dhe
mbiemërore në shqipen e dokumentuar kjo është zanorja kryesore, që ndeshet në këtë
T21T Shih ILIR II, 191.
T22T Për më shumë hollësira shih ILR II, 192 v.
T23T Shih Sala: 1970,33 v.
T24T Tek emrat femërorë ajo përfaqësonte burimisht mbaresën e rasës emërore njëjës, kurse tek emrat
asnjanës përfaqësonte mbaresën e rasave emërore dhe kallëzore shumës (shih Demiraj: 1986,162 v.)
64