Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
pozicion fonetik, ku, përveз bashkëtingëlloreve të ndryshme ndeshet edhe fundorja -e;
khs. djalë i mirë, vajzë e thjeshtë, lule e bukur, gjethe e gjelbër etj.TF25FT
Si morfemë gramatikore zanorja e patheksuar -ë del si formante e numrit shumës të
emrave të tillë si: javë, mollë, shqiptar-ë, bullgar-ë etj.TF26FT, ose si mbaresë vetore tek disa
forma foljore, si: la-sh-ë, qe-sh-ë, tha-sh-ë etj., të hap-ë, të shko-j-ë etj., ose si element
përbërës i mbaresave vetore, si: ha-më, pi-më, ha-në, pi-në etj., ësh-të, tho-të, të je-të, të
tho-të etj. Edhe në këtë rast zanorja fundore -ë është përftuar kryesisht nëpërmjet
reduktimit të një zanoreje tjetër në rrokje të patheksuarTF27FT.
Zanorja -ë- në gjuhën shqipe ndeshet edhe në rrokje të patheksuara brenda fjalës (pas
ose para theksit), si p.sh.: lëpjйtë, lëshoj, përpiqem, bibël, letër, vegël etj. Në mjaft raste,
sidomos në pozicion pas theksit, shfaqja e kësaj zanoreje është bërë me rrugë
analogjike. Me rrugë fonetike ajo është përftuar nëpërmjet reduktimit të ndonjë zanoreje
tjetër vetëm në fjalët e trashëguara si edhe në huazimet nga greqishtja e vjetër dhe
latinishtja. Kurse në huazimet sllave bie në sy se në përgjithësi zanoret e patheksuara në
rrokjet para theksit janë ruajtur të pareduktuara në mbarë shqipen, si p.sh.: zakуn, kulбз,
lopбtë, nevуjë, kastravйc, potkъa, krahнnë, зudнt, godнt, nuhбt, sundуj etj.TF28FT
E po të kemi parasysh këtë rrethanë, atëherë mund të arrihet në përfundimin se terminus
post quem non për shfaqjen e zanores së patheksuar ë në gjuhën shqipe (me rrugë
fonetike) duhet marrë periudha para depërtimit të sllavizmave në këtë gjuhë, d.m.th.
periudha para shekullit VIII të e.r. Kurse caku ante quem non për shfaqjen e kësaj
zanoreje është vështirë të argumentohet në mënyrë sa më bindëse. Ky cak nuk mund të
jetë më i vonë se periudha, kur a-ja e gjatë e patheksuar fundore është shndërruar në -ë
në gjuhën shqipeTF29FT. Sidoqoftë, ky cak kohor duhet të jetë disa shekuj më i hershëm se
fillimi i depërtimit të sllavizmave në gjuhën shqipe.
Në mjaft raste tek fjalët e vjetra (të trashëguara ose të huazuara) të shqipes ë-ja e
patheksuar, sidomos në fillim dhe në trup të fjalës, me kohë ka rënë fare. Mjafton të
sjellim këtu nja dy shembuj nga huazimet latine: amicus > + ëmik > mik: altare > ëlter
(e dokumentuar) > lter: benedicere > + beëkonj > b§konj, etj.
Gjatë shekullit të fundit është zhvilluar prirja për mënjanimin e -ë-së fundore të
patheksuar, sidomos në të folmet veriore, si p.sh.: m-ll < mollë, nўn < nanë etj.
16. Në dialektin jugor të gjuhës shqipe është shfaqur edhe një zanore ë në rrokje të
theksuar. Është fjala për ë-në e përftuar nga një a- ose e-, e ndodhur para
bashkëtingëlloreve hundore -n,-m ose -nj. P.sh. të krahasohen gegërisht zг-zan-i, e ama,
banj, p©, pen-i etj., dhe toskërisht zë, zër-i, e ëma, bënjTF30FT, pë, për-iTF31FT etj. Lidhur me
T25T Shih për këtë Demiraj: 1986,165 v.
T26T Shih Demiraj: 1986,230 v.
T27T Shih Demiraj: 1986,685,880 etj.
T28T Për ndonjë rast përjashtimor shih & 17.
T29T Këtu është fjala për fundoren e emrave femërorë me temë në -¢, si edhe për mbaresën e rasës emërore
dhe kallëzore shumës -¢ të emrave asnjanës. Në të dy rastet evolucioni -¢ > -ë është relativisht mjaft i
vjetër (shih Demiraj: 1986,163 v.)
T30T Në rastet e tipit la-nj, sha-nj, tha-nj etj. mbaresat vetore -nj,-n (khs. la-nj ~ la-n) nuk mund të jenë
shumë të hershme. Ato janë shtuar me rrugë analogjike, pasi kishte ndaluar evolucioni -a- > -ë- para
bashkëtingëlloreve hundore (shih Demiraj: 1986,128 v., 763).
T31T Të kihet parasysh se evolucioni -e > -ë ka ndodhur kryesisht para hundores -n; rastet e tipit ëmër për
emër, pënj për penj janë shumë të kufizuara si për nga numri ashtu edhe për nga shtrirja nëndialektore.
65