Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
këtë dukuri mbeten për t'u sqaruar një varg pyetjesh të tilla, si: Përse një tingull i tillë në
këtë pozicion fonetik është përftuar vetëm në dialektin jugor? Shfaqja e kësaj zanoreje
në këtë dialekt është më e hershme apo më e vonë se lindja e zanores ë në pozicion
jashtë theksit? (shih & 14).
Sqarimi i këtyre pyetjeve paraqitet tejet i vështirë, për arsye se njohuritë tona për
evolucionin e sistemit fonetik të dialekteve të shqipes në periudhën parashkrimore janë
shumë të kufizuara. Kështu, arsyeja përse përftimi i zanores -ë- (në një rrokje të
theksuar) para bashkëtingëlloreve hundore vetëm në dialektin jugor mbetet e paqartë.
Ne nuk dimë p.sh. se me з'timbër shqiptohej zanorja a- para bashkëtingëlloreve hundore
në dialektin jugor në kohën që ndodhi evolucioni i saj në ë-. Ka shumë të ngjarë që -a-ja
në krye të herës nën ndikimin e bashkëtingëllores hundore ndjekëse në fillim të jetë
hundorëzuar, зka ka bërë që ajo të shqiptohej si një zanore me një timbër më të mbyllët
dhe si rrjedhim edhe me një ngritje më të lartë se a-ja e zakonshme gojore. Në të tilla
rrethana ajo ka ardhur duke u larguar gjithnjë e më shumë nga timbri i a-së së
zakonshme gojore dhe është shndërruar më në fund në një zanore të radhës së përzier
dhe të ngritjes së mesme. Por gjithsesi mbetet e paqartë përse një dukuri e tillë ndodhi
vetëm në dialektin jugor, kur dihet se hundorëzimi i zanoreve nën ndikimin e
bashkëtingëlloreve hundore ndjekëse është një dukuri aq e përhapur në dialektin verior.
17. Pas gjithë gjasash, zanorja ë- në rrokje të theksuar para bashkëtingëlloresh hundore
në dialektin jugor është shfaqur më vonë se përftimi i zanores ë në pozicion të
patheksuar në mbarë shqipen (shih për këtë & 15). Sidoqoftë, edhe shfaqja e ë-së në
rrokje të theksuar në dialektin jugor duhet të jetë një dukuri e vjetër, parasllaveTF32FT. Është
e vërtetë se një dukuri e tillë ndeshet në ndonjë huazim të vjetër sllav, si p.sh. tek emri i
katundit Shtëp№z-iTF33FT (Tepelenë). Por rastet si ky janë krejt të izoluara dhe dëshmojnë
vetëm se një dukuri e tillë është shfaqur sporadikisht në ndonjë të folme jugore, edhe
pasi ajo në përgjithësi kishte pushuar së vepruari. Të kihet parasysh se një dukuri e tillë
shfaqet në disa të folme jugore edhe tek disa fjalë të huazuara nga turqishtja, si: Osmën
< Osman, Sulejmën < Sulejman, akshëm < aksham, tamëm < tamam etj.TF34FT
Ndryshe qëndron puna me fjalët e trashëguara dhe me huazimet e vjetra greke dhe latine
të shqipesTF35FT. Në të gjitha këto a-ja e theksuar, sa herë që është ndodhur para një
bashkëtingëlloreje hundore, është shndërruar në ë-. Madje, kur bashkëtingëllorja
hundore ka qenë -n në pozicion fundor, edhe ka rënë fare. P.sh. gjг > gjë, zг > zë, zan-i
~ zër-i etj. Kjo vërejtje vlen edhe për rastet, kur para -n-së ndodhej zanorja -e-, si p.sh.:
dr© > drë (edhe dre), dren-i ~ drër-i (edhe drer-i): p© > pë (edhe pe), pen-i > për-i
(edhe per-i) etj.
Siз del edhe nga shembujt e fundit, ndërrimi i -e-së në -ë- nuk dëshmohet për të gjitha të
folmet jugore, por ndeshet kryesisht në të folmet jugperëndimore të atij dialekti dhe, me
sa duket, do të jetë shfaqur relativisht vonë.
18. Zanorja ë, e përftuar nëpërmjet reduktimit të një zanoreje tjetër të patheksuar,
ndeshet edhe në bullgarishte. Një zanore e tillë (e ngritjes së lartë) në atë gjuhë është
T32T I këtij mendimi ka qenë Meyer-Lübke-ja: 1914,41. Kurse Jokli: 1936,140, mendonte se hundorësia ka
prekur edhe shtresën më të vjetër të huazimeve sllave.
T33T Shih Çabej: 1964,12.
T34T Për viset, ku dëshmohen këto trajta fonetike, shih Gjinari: 1981,52.
T35T P.sh. në fjalë të trashëguara: hanë>hënë, amë>ëmë, banj>bënj etj.; në huazimet nga greqishtja e
vjetër: shtamë>shtëmë; dhe nga latinishtja: i pëganë>i pëgërë, ranë>rërë, kambë>këmbë etj.
66