Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
vulgare e vendeve të tjera të Perandorisë Romake? Ndikimi i gjuhëve të vjetra të
Ballkanit mbi latinishten vulgare të mbishtresuar në këtë rast nuk do të mund të
përjashtohej. E një gjë të tillë ka qenë i detyruar ta pranojë edhe Reichenkron-i në
studimin e tij Der Typus der Balkansprachen (1962). Këtu ai, megjithëse mbron tezën e
një ndikimi latin në përftimin e disa ballkanizmave, nuk e përjashton mundësinë e
ndikimit të gjuhës a të gjuhëve ballkanike. Kështu p.sh. në këtë studim (: 1962,119) ai
nuk e përjashton mundësinë që kurba zbritëse e të folurit, “që shfaqet në renditjen e
fjalëve para së gjithash në rumanishte, bullgarishte, shqipe si edhe në serbokroatishte,
në këtë rast e ka burimin tek popullsia vendëse...”TF27FT
11. Disa gjuhëtarë të tjerë burimin e të gjithë ballkanizmave ose të një pjese të mirë të
tyre e kanë kërkuar tek ndikimi i gjuhës substratTF28FT. Madje, nuk kanë munguar edhe
mendime të tjera lidhur me përftimin e ballkanizmave, si p.sh. hipoteza e ndikimit të
ndërsjellë midis gjuhëve fqinje gjatë marrëdhënieve të tyre shekullore, përkatësisht
hipoteza e ndikimit të ndonjë gjuhe sllave. Këtu nuk po ndalemi më gjatë në këtë çështje
të ndërlikuar, e cila do të merret në shqyrtim për çdo dukuri të përbashkët të gjuhëve
ballkanike, që do të diskutohet në kapitujt ndjekës. Këtu do të ndalemi vetëm në disa
parime a kritere të përgjithshme, që duhen mbajtur parasysh në trajtimin e
ballkanizmave në përgjithësi ose të secilit ballkanizëm në veçanti.
12. Në radhë të parë, për çdo ballkanizëm duhet hetuar nëse në të gjitha gjuhët
ballkanike ka qenë apo jo në përputhje të plotë me prirjet e evolucinit të sistemit
gjuhësor përkatës në kohën e shfaqjes së tij. Natyrisht, kjo paraqitet jashtëzakonisht e
vështirë, sidomos, për gjuhët me një dokumentim shkrimor relativisht të vonë, siç janë
shqipja dhe rumanishtja. Relativisht më e lehtë paraqitet një punë e tillë për greqishten
me një dokumentim shkrimor pothuaj të pandërprerë qysh prej kohësh shumë të
hershme, si edhe për gjuhët sllave të Ballkanit, evolucioni i të cilave qysh nga shekulli
IX e këtej mund të ndiqet edhe nëpërmjet krahasimit me evolucionin e gjuhëve të tjera
sllave.
Por edhe në rastin e greqishtes dhe të gjuhëve sllave të Ballkanit sqarimi i kësaj
çështjeje nuk është aq i lehtë, sa mund të duket në një vështrim të parë. Në të dy rastet
paraqitet natyrshëm pyetja: Përse greqishtja dhe bullgarishtja (e maqedonishtja) ndoqën
një rrugë të tillë evolucioni? Sqarimi historik i faktorëve, që përcaktuan një evolucion të
tillë, është tepër i vështirë për arsye, që vetëkuptohen. Madje, në ndonjë rast mund të
pritej që evolucioni historik në greqishte dhe në gjuhët sllave jugore të mos merrte atë
drejtim, që ka marrë. Këtu është fjala për mënjanimin e paskajores nëpërmjet
zëvendësimit të saj nga format vetore të mënyrës lidhore, përkatësisht dëftore (shih
IX/19). Në një gjuhë kulture si greqishtja, si u vu në dukje edhe në & 9, pritej që
paskajorja të gjallërohej më tej. E një vërejtje e tillë mund të bëhej edhe për gjuhët
sllave të Ballkanit, po të vështrohen ato në krahasim me gjuhët e tjera sllave. Pra, për
këtë rast, si edhe për raste të tjera dukurish gjuhësore ballkanike, mund të flitet me të
drejtë për një ballkanizim të greqishtes dhe të gjuhëve sllave në shqyrtim. Por, ndërkaq,
mbeten gjithnjë për t'u sqaruar faktorët, që i kanë dhënë shkas këtij ballkanizimi.
13. Edhe më i vështirë paraqitet sqarimi historik i ballkanizmave në rumanishte e në
mënyrë të veçantë në shqipe. Për sa i takon rumanishtes, në këtë rast mund të ndihmojë
T27T Mendimet e këtij gjuhëtari për përftimin e disa ballkanizmave do të vihen në dukje në kapitujt
përkatës (shih p.sh. IX/20).
T28T Gjuhëtarë të ndryshëm kanë pasur parasysh gjuhë substratë të ndryshme, që do të vihen në dukje, sa
herë që të paraqitet rasti.
14