Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
gjuhët ballkanike në shqyrtim në këtë rast një evolucion të dukshëm paraqit greqishtja e
re, duke qenë se greqishtja e vjetër ka pasur një theks kryesisht muzikor (shih shënimin
3). Pas gjithë gjasash, një evolucion i tillë ka qenë një zhvillim i brendshëm i asaj gjuhe.
Arsyet e këtij zhvillimi të brendshëm mbeten për t'u hulumtuar. Me sa duket, këtu kemi
të bëjmë me një nga pasojat e prirjes së përgjithshme të gjuhëve i.e. Por, nga ana tjetër,
greqishtja e re e ka ruajtur në përgjithësi lëvizshmërinë e theksit brenda paradigmës së
një fjaleTF4FT.
7. Për sa i takon rumanishtes, karakterin kryesisht ekspirator të theksit ajo duhet ta ketë
trashëguar nga “nëna” e saj, latinishtja ballkanike, e cila duhet të ketë pasur një theksim
të tillë ashtu si latinishtja në përgjithësi (shih shënimin 3). Por, nga ana tjetër, theksimi i
fjalëve në rumanishte duhet të ketë pësuar ndryshime të dukshme në krahasim me
latinishten. Mjafton të kemi parasysh faktin e njohur që në latinishte prej kohësh të
hershme në fjalët me më shumë se një rrokje ishte mënjanuar theksimi i rrokjes fundore
dhe lëvizja e theksit brenda paradigmës së të njëjtës fjalë (me më shumë se dy rrokje)
ndodhte vetëm në kushte të caktuara sintaksoreTF5FT. Kurse në rumanishte veprojnë të tjera
rregullsi theksimi. Këtu theksi mund të bjerë edhe mbi rrokjen fundore të fjalës, pra
edhe mbi mbaresat, dhe mund të lëvizë nga një rrokje në tjetrën edhe brenda paradigmës
së të njëjtës fjalë me më shumë se një rrokje. P.sh. të krahasohen: fac ~ fЈcйm, fЈcъi,
fЈcъt etj. “bëj ~ bëjmë, bëra, bërë” etj. (shih edhe III/18).
Në këtë rast ndofta nuk duhet përjashtuar edhe ndonjë ndikim nga ana e sllavishtes
(bullgarishtes), që në përgjithësi ka ushtruar një ndikim jo të vogël mbi rumanishten.
8. Theksimi i fjalëve në bullgarishte (dhe në maqedonishten lindore) ka ruajtur në
përgjithësi ato tipare, që vihen re edhe në gjuhë të tjera sllave: mundësia e rënies së
theksit mbi зdo rrokje të tjalës dhe e lëvizjes së tij edhe brenda paradigmës së të njëjës
fjalë, duke rënë kështu edhe mbi rrokjen fundore, ku ndodhen edhe treguesit
gramatikorë. P.sh. të krahasohen në bullgarishte format e njëjësit dhe të shumësit të
emrave të tillë si: glas ~ glas-№t ~ glas-а “votë ~ vot-a ~vot-a (shumës)”; vol ~ vol-уve
“ka ~ qe”; brjag ~ breg-№t ~ breg-ovй “breg ~ breg-u ~ brigj-e” etj. (shih edhe III/24).
Ndryshe qëndron puna në maqedonishten perëndimore, ku theksi nuk bie mbi rrokjen
fundore të fjalëve dhe në fjalët shumërrokëshe bie rregullisht mbi rrokjen e tretë nga
fundi. Si rrjedhim, theksi lëviz një rrokje më përpara, kur fjalës shumërrokëshe i shtohet
ndonjë rrokje tjetër, si në rastin e shtimit të nyjës së prapme, kur kjo del në trajtë
njërrokëshe. P.sh. makйdonci ~ makedуnci-te” “maqedonas ~ maqedonas-it” etj. (shih
edhe III/27).
Kjo mënyrë të theksuari në maqedonishten perëndimore është pa dyshim një risi. Po të
kihet parasysh pozicioni gjeografik i këtij dialekti të maqedonishtes, nuk duhet
T4T Kjo
T5T Kështu
në keltishte, në gjermanishte, në balto-sllavishte dhe në armenishte, kryesisht muzikor në indishten e
vjetër dhe në greqishten e vjetër. Gjatë historisë së gjuhëve vihet re shpesh kalimi nga njëri tip në
tjetrin; kështu p.sh. greqishtja e re, në kundërvënie me greqishten e vjetër, ka një theks kryesisht
ekspirator”.
vërejtje vlen sidomos për lëvizjen e theksit gjatë lakimit të disa emrave shumërrokësh. Një veçori
e tillë e theksimit në greqishten e re është ruajtur në vija të përgjithshme nga greqishtja e vjetër (shih
II/9), duke qenë se në greqishten e re kundërvënia e hershme zanore të gjata ~ zanore të shkurtra është
mënjanuar, ashtu si edhe në gjuhët e tjera ballkanike (shih edhe & 11).
ndodhte p.sh. në gjinoren shumës të emrave të lakimit të parë e të dytë; khs. stélla ~ stell¤rum
“yll ~ i yjve”; lúpus ~ lup®rum “ujk ~ i ujqve” etj.
61