Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
dëshmohet së pari për të folmet veriore të shqipes. Atë e ndeshim për herë të parë në
shënimet e mbledhura në Durrës në fund të shekullit XV nga kalorësi gjerman Arnold
von Harff, ku gjejmë, ndër të tjera, edhe shprehjen do daple (= do ta blej)TF40FT.
Dëshminë e dytë për përdorimin e këtij tipi të së ardhmes e gjejmë tek fraza e Buzukut:
A nukë do të pi kelqinë qi më ordhënoi AtiTF41FT? Këtu do të pi është përdorur me vlerën e
së ardhmes latine bibamTF42FT.
Për përdorimin e hershëm të këtij tipi të së ardhmes në të folmet veriore të shqipes
dëshmon, ndër të tjera, edhe dorëshkrimi i “djalit plangprishës” nga e folmja e
shqiptarëve të Istries, të cilët janë shpërngulur atje në fund të shekullit XVII apo në
fillim të shekullit XVIII nga brezi bregdetar midis Shkodrës dhe KotorritTF43FT. Gjithashtu
gjurmë të këtij tipi të së ardhmes nuk mungojnë as në të folmen e katundit Arbnesh afër
Zarës në Dalmaci. Banorët e parë të atij katundi janë shpërngulur nga krahina e Briskut
dhe Shestanit në vitin 1733TF44FT. Ky tip i së ardhmes është mbizotërues sot në gegërishten
jugoreTF45FT. Për më tepër, në të folmet veriore ndeshen edhe raste të përdorimit të së
ashtuquajturës e ardhme e përparme me “do”, për të shprehur veprime të mundshme të
së shkuarësTF46FT.
Ky tip i së ardhmes është mbizotërues në të folmet jugore të shqipes, ku në ligjërimin e
lirë përdoret më fort pa pjesëzën “të" të lidhores (do bëj). Edhe në këto të folme ky tip i
së ardhmes është përhapur mjaft herët. Për këtë dëshmon, ndër të tjera, edhe prania e tij
në të folmet e arbëreshëve të Italisë, që kanë veзori gjuhësore të toskërishtes. Tek ata ky
tip i së ardhmes dëshmohet qysh në veprën e Matrëngës (1592) : Si do të duash fqinjënë
ashtu si vetëhenëTF47FT ? Madje, tek ata ndeshen edhe forma të së ardhmes së të shkuarës
dhe të së ashtuquajturës e ardhme e përparmeTF48FT.
14. Pra, tipi i së ardhmes me formën e ngurosur foljore “do” dëshmohet relativisht herët
në të dy dialektet e shqipes. Përderisa kjo formë foljore paraqitet plotësisht e përfunduar
tek Buzuku (1555) dhe tek Matrënga (1592), duhet pranuar që një formë e tillë duhet të
jetë, të paktën, dy-tre shekuj më e hershme se shekulli XVI. Për më tepër, prania e
T40T “Ich wyl it gelden”; shih Die Pilgefahrt des Ritters Arnold von Harff von Cöln durch Italien, Syrien,
Aegypten, Arabien, Ethiopien..., wie er sie in den Jahren 1496 bis 1499 vollendet, beschrieben und
durch Zeichnungen erklärt hat. Herausge - geben von Dr. E. von Groote. Cöln 1860 (faqe 64-65).
T41T “Calicem quem dedit mihi Pater, non bibam?” (Gjoni, 18/11).
T42T Në një rast tjetër një kuptim të ngjashëm Buzuku e shpreh nëpërmjet së ardhmes së tipit kam me pitë:
A mundë pini ju kelqinë qi u kam me pitë? “Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum?”
(Matth. 20/22). Veç kësaj, Buzuku me kuptimin e së ardhmes përdor edhe togfjalëshin e tipit “dua” +
lidhore e tashme. P.sh.:... e hinje u duo të përfaronj ata n dheut ... “... et eo disperdam eos cum terra...”
(Genesis 6/13). Për shembuj të tjerë shih Demiraj: 1986,829.
T43T Shih Ajeti: 1961,232. Në këtë dorëshkrim ndeshet e ardhmja e tipit në shqyrtim pa pjesëzën “të” të
lidhores. P.sh... do grihem e vete me karko tëtan tem, a do tham ati... “Surgam et ibo ad patrem meum
et dicam ei...”
T44T Shih Ajeti: 1961,55,102.
T45T Shih Çabej: 1975,64; Çeliku: 1968,130.
T46T Shih Shkurtaj: 1967,54;1972,106 v. etj.
T47T “Come amerete il prossimo come voi stesso?” (shih Sciambra: 1964,55).
T48T P.sh.: Do t martonej dhrija e bardhë // të më mirr qiparrisin. (Popullore). U llojas se ajo gluhë ngë do
t ish tjetër se arbresha, a gëlar t'arbëreshës... (G. Dara i Riu). Kur ka të zërë fill t'agronjë? Do ket bërë
njëzet vjet. (N. Filia).
114