Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
e fundit (pjesëza e ngurosur + e tashmja e foljes themelore) është arritur gjatë shekujve
XVII-XVIIITF27FT.
9. Për sa i takon serbokroatishtes, këtu është ruajtur ndërtimi i vjetër i së ardhmes me
foljen ndihmëse “dua”, e cila zgjedhohet sipas vetave, por ka bjerrë rrokjen nistore ho-
dhe del kështu në trajtat vetore зu, зesh etj. Këto trajta vetore ndiqen nga paskajorja e
foljes themelore, ose paraprihen nga një formë e reduktuar e kësaj: ja єu dati/da-єu “do
të jap” etj.TF28FT
10. Edhe në rumanishte tipi më i përhapur i kohës së ardhme është ai që ndërtohet me
anë të foljes ndihmëse “dua”. Nga ky tip i së ardhmes atje ndeshen tri forma: 1) Forma
e tipit voi (vei, va etj.) face “do të bëj”, ku folja ndihmëse ndryshon sipas vetave dhe
ndiqet nga paskajorja e shkurtuar. 2) Forma e tipit oi (ei, a etj.) face. Edhe këtu elementi
i parë i zgjedhueshëm s'është gjë tjetër veзse folja voi pa tingullin nistor v-. 3) Forma e
tipit o sЈ fac, ku elementi i parë i ngurosur o ndiqet nga e tashmja e lidhores, e cila
zgjedhohet rregullisht. Edhe këtu elementi i parë o e ka burimin tek forma e vetës së
tretë njëjës të foljes ndihmëse “dua”TF29FT. Nga këto tri forma e para ndeshet në stilin e
kujdesshëm, kurse dy të tjerat janë të gjuhës së zakonshme popullore.
Përveз këtyre, në rumanishte përdoret edhe një tip tjetër i së ardhmes, i formuar
nëpërmjet kohës së tashme të foljes ndihmëse “kam” dhe kohës së tashme (lidhore) të
foljes themelore. Këtu zgjedhohen rregullisht të dy elementet: p.sh. am sЈ fac, ai sЈ faci,
are sЈ face etj”TF30FT. “do të bëj, do të bësh, do të bëjë etj”.
Rumanishtja nuk e ka ruajtur tipin sintetik të së ardhmes, që dëshmohet në latinishten
klasike (shih shënimin 4). Madje, ky tip i së ardhmes, siз dihet, nuk është ruajtur as në
gjuhët e tjera romane. Përkundrazi gjuhët romane perëndimore në këtë rast kanë
zhvilluar më tej formime perifrastike, që përdoreshin në latinishten popullore me vlerën
e kohës së ardhme. Por, ndryshe nga з'ka ndodhur në gjuhët e tjera romaneTF31FT, në
rumanishte është zhvilluar kryesisht tipi i së ardhmes, që e ka burimin tek togfjalëshi i
tipit “dua” + një folje tjetër. Ky tip togfjalëshi, që në latinishte dëshmohet qysh tek
PlautiTF32FT, me sa duket, ka gjetur një përhapje më të madhe në truallin ballkanik, ku u
ngjiz rumanishtja.
Nga krahasimi i formave të së ardhmes në dialektet rumune është nxjerrë përfundimi që
në krye të herës, në rumanishten e përbashkët, ka qenë në përdorim vetëm forma e së
ardhmes e ndërtuar nëpërmjet foljes ndihmëse “dua” dhe paskajores së foljes
T27T Shih Mirçev: 1950,169; Koneski: 1967/1,205.
T28T Paravendosja ose prapavendosja e foljes ndihmëse në këtë rast kushtëzohet nga pozicioni i formës së
kohës së ardhme në fjali. Kur ajo përdoret në ballë të fjalisë, atëherë folja ndihmëse, duke qenë e
patheksuar, nuk mund të qëndrojë në fillim të fjalisë dhe vendoset pas foljes themelore. Siç dihet, një
dukuri e ngjashme ndodh edhe me pozicionin e foljes ndihmëse “jam” në format analitike të së
kryerës. Sipas Banfit: 1985,54, edhe në bullgarishten e sotme, krahas shta pisa, përdoret edhe pisa
shta “do të shkruaj”.
T29T o < volet (shih Lombard: 1974,34,275).
T30T Shih Lombard: 1974,34 v.
T31T Në gjuhët romane perëndimore, siç dihet, është zhvilluar tipi i së ardhmes së formuar me anë të foljes
ndihmëse “kam”, e cila i prapangjitet paskajores. Khs. italisht farò, farai, farà etj. < fare habeo, fare
habes, fare habet etj.” I njëjti tip ndërtimi ndeshet edhe në frëngjishte: je ferai, tu feras etj, në
spanjishte: hacerè etj. Por në sardinishte koha e ardhme është ndërtuar me foljen ndihmëse “debeo”
“duhet”.
T32T Shih Mih£escu: 1978,233.
112