Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
por edhe në bullgarishte (e maqedonishte). Sipas Sandfeldit: 1930,167, të këtij mendimi
kanë qenë disa sllavistë. Nga një mendim i tillë duket se anon edhe Tagliavini:
1924,522TF11FT.
Përveç këtyre, nuk kanë munguar edhe hipoteza të tjera, për të cilat shih Sandfeld:
1930,166.
5. Siç del edhe nga paraqitja e përmbledhur tek & 4, deri sot nuk ka qenë (dhe vështirë
se mund të ishte) e mundur të arrihej në një mendim të përbashkët, për sa i takon
burimit dhe rrugës së përhapjes së këtij ballkanizmi, pasi në këtë rast kemi të bëjmë me
një dukuri të përftuar relativisht mjaft herët, të paktën në shqipe dhe në rumanishte.
Megjithatë, po të kemi parasysh faktin që në gjuhët sllave të lartpërmendura
prapavendosja e nyjës shquese dokumentohet më vonë se në shqipe dhe në rumanishte
(shih & 6), burimi sllav i këtij ballkanizmi duhet përjashtuar. Gjithashtu duhet
përjashtuar edhe burimi grek, po të mbajmë parasysh faktin e njohur që në greqishte
nyja shquese është me të vërtetë mjaft e vjetër (shih II/10, shënimi 37), por atje ajo del
qysh në krye të herës e paravendosur.
Në këto rrethana, në rast se burimi i dukurisë në shqyrtim duhet kërkuar patjetër në një
gjuhë të vetme, atëherë këtu vijnë në vështrim ose shqipja, ose rumanishtja. Por, siç do
të shtjellohet në paragrafët ndjekës, çështja e burimit dhe e përhapjes së këtij
ballkanizmi paraqitet mjaft më e vështirë nga sa mund të duket në një vështrim të parë.
Sidoqoftë, për një zgjidhje sa më të saktë të këtij problemi është e nevojshme të
sqarohet më parë se sa e vjetër është prapavendosja e nyjës shquese në secilën nga
gjuhët ballkanike dhe nëse në ndonjë nga këto gjuhë treguesi i shquarsisë ka qenë më
përpara i paravendosur, ashtu siç del edhe në shumicën e gjuhëve i.e., ku është përftuar
një tregues i tillë.
6. Në gjuhët sllave të Ballkanit nyja e prapavendosur nuk duhet të jetë fort e hershme.
Fakti që gjurmë të një nyje të tillë nuk ndeshen në shkrimet e Qirilit e të Metodit, të cilët
kanë qenë me origjinë nga Selaniku, është një dëshmi e qartë se ajo në bullgarishte ka
zënë të shfaqet pas shekullit IX të e.r. Sipas Koneskit: 1967/1,153, gjurmët e një nyje të
prapavendosur ndeshen në shkrimet e vjetra “maqedonase” qysh në shekullin XIII.
Sipas Gëlëbovit: 1962,141, dhe sipas Mirçevit: 1950,148 v., nyja e prapme në
bullgarishte është shfaqur para shekullit XIII. Do pasur parasysh gjithashtu se deri sot
nuk është vënë gjëkundi në dukje që në bullgarishten e vjetër të ketë pasur edhe ndonjë
nyjë të përparme.
7. Për sa i takon rumanishtes, në ILR II, 232 pohohet se “... nyja shquese shfaqet në
rumanishten e përbashkët pas shekullit VII, kur vihen re shenja të sigurta të
riorganizimit të fleksionit emëror". Gjithsesi, siç pohon Sandfeldi: 1930,170, “përkimi
(akordi) midis degëve të ndryshme të rumanishtes tregon se zhvillimi i nyjës duhet të
ketë qenë një fakt i kryer para shekullit X ...”.
Për vjetërsinë relativisht të madhe të nyjës shquese në rumanishte dëshmojnë edhe
reduktimet e mëdha fonetike, që kanë pësuar format rasore (sidomos ato të rasës
emërore) në njëjës edhe në shumës për të dy gjinitë (mashkullore e femërore)TF12FT. Këtu
nuk po ndalemi në çështjen nëse në një fazë më të hershme nyja shquese në rumanishte
T11T Për prapavendosjen e nyjës shquese si një zhvillim i pavarur në shqipe dhe në rumanishte është
shprehur edhe Demiraj: 1986,336; 1988,59 v.
T12T Të krahasohen: m. lup-u-l < ille, lupi-i < illi: f. fat-a < illa, fete-le < illae etj.; të kihet parasysh edhe
forma e përbashkët (mashkullore e femërore) e rasës gjinore shumës -lor (p.sh. lupi-lor, fete-lor), që e
ka burimin tek forma e gjinores shumës të dëftorit latin (mashkullor) illórum.
101