Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
prapavendosur është më e hershme se në bullgarishte e maqedonishte (& 6).
Përkundrazi, mund të shtrohet me të drejtë pyetja nëse në këto gjuhë sllave të
ballkanizuara (shih III/21-28) vetë lindja e nyjës shquese të prapavendosur është bërë
nën ndikimin e njërës apo të dy gjuhëve të tjera ballkanike, ku dukuria në shqyrtim
është përftuar më herët. Në këtë rast është fjala për procesin e ballkanizimit të
bullgarishtes e të maqedonishtes nën ndikimin e gjuhëve ballkanike rreth e rrotull
(shqipja dhe rumanishtja), ose të gjuhës (a gjuhëve) substrat, mbi të cilën (a mbi të cilat)
ato janë mbishtresuar. Po të kemi parasysh kohën, kur është shfaqur kjo dukuri në
gjuhët sllave në shqyrtim, atëherë mund të anohet nga mendimi se në këtë rast do të
kenë luajtur rol të dy faktorët e porsapërmendur, duke qenë faktori i dytë ndofta
mbizotërues. Në këtë rast është fjala më fort për praninë e rrethanave sintaksore të
përftuara nën ndikimin e gjuhës (a të gjuhëve) substrat, që do të bënin të mundur
shfaqjen e nyjës së prapme shquese.
Me fjalë të tjera, lindja e nyjës shquese në këto dy gjuhë sllave jugore, përkundrejt
mungesës së saj në gjuhët e tjera sllave, mund të shpjegohet si një zhvillim i brendshëm
i atyre gjuhëve, por nën ndikimin e gjuhës (a të gjuhëve) substrat si edhe të gjuhëve të
tilla fqinje, si shqipja dhe rumanishtja, ku nyja e prapme shquese ishte zhvilluar më
herët (shih && 7-8). Sidoqoftë, këtu kemi të bëjmë me një nga shfaqjet e ballkanizimit
të bullgarishtes (e të maqedonishtes) nëpërmjet krijimit të kundërvënies trajtë e
pashquar ~ trajtë e shquar e emrave. Kjo kundërvënie është krijuar me mjetet e
brendshme. d.m.th. nëpërmjet përemrave dëftorë përkatës (shih shënimin 8). Përemri
dëftor anaforik, duke u përdorur si një mjet gramatikor, do ta humbiste dalëngadalë
theksimin, dhe prandaj erdh e u përdor si një fjalëz enklitike, që iu prapangjit emrit.
Sipas rregullsive të sistemit fonetik-sintaksor të gjuhëve sllave, pritej që ky mjet
gramatikor të përdorej herë pas e herë para emrit në varësi të pozicionit të këtij në fillim
apo në mes të fjalisëTF15FT. Por në këtë rast këtu ka mbizotëruar prapavendosja, çka të bën
të mos e përjashtosh mundësinë e ndikimit prej gjuhëve ballkanike rreth e rrotull.
11. Siç u vu në dukje në & 4, për shfaqjen e nyjës shquese të prapavendosur në gjuhët
ballkanike është parashtruar edhe hipoteza e ndikimit latin. Një hipotezë e tillë gjen
mbështetje në faktin e njohur që sundimi i gjatë romak në Ballkanet ka lënë gjurmë të
shumta në gjuhët ballkanike (shih II/27). Për më tepër, është një gjë e njohur që edhe në
të gjitha gjuhët romane perëndimore është zhvilluar nyja shquese, por atje ajo është e
paravendosurTF16FT. Sidoqoftë, në këtë rast mund të shtrohet çështja kryesisht për
rumanishten dhe shqipen, pasi nyja shquese në bullgarishte (dhe maqedonishte) është
zhvilluar në një kohë kur nuk mund të bëhet fjalë për një ndikim latin të drejtpërdrejtë.
Po të kemi parasysh vjetërsinë e shfaqjes së nyjës shquese në shqipe dhe në rumanishte
(shih & 8, përkatësisht & 7), si edhe në gjuhët romane perëndimoreTF17FT, mendimi që edhe
në shqipe nyja shquese të jetë përftuar nën ndikimin e latinishtes, del i pambrojtshëm.
T15T Siç dihet, në gjuhët sllave (me përjashtim të maqedonishtes perëdimore relativisht vonë) është ruajtur
rregullsia e lashtë e gjuhëve i.e. për të mos e nisur frazën me një fjalëz të patheksuar, e cila në raste të
tilla do të renditej rregullisht pas fjalës së parë të theksuar (ligji i Wackernagel-it). Të kihet parasysh
p.sh. përdorimi i pjesëzës së diatezës jo-veprore herë para e herë pas foljeve në shumicën e gjuhëve
sllave.
T16T Edhe në dalmatishten (tashmë të zhdukur) nyja shquese ka qenë e paravendosur (shih për këtë
Piotrovski: 1960, 102).
T17T Në gjuhët romane perëndimore nyja shquese e paravendosur është shfaqur mjaft herët, para shekullit
IX (shih Piotrovski: 1960,87).
103