Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
përfshirë edhe ato fjalë të përbashkëta, që kanë pësuar ndërrimin -l- > -ll- dhe -s- > -sh-
në gjuhën shqipe. Pra, në këtë shtresë të vjetër të përbashkët parasllave duhen përfshirë,
ndër të tjera, fjalët brez < + bren-z (rumanisht brоu), kulpën/kulpër (rum. curpen), avull
(rum. abur), mugull (rum, mugur), niegull/mjegull (rum. negure), dhallë (rum. zarЈ),
shtrep (rum. strepede), shtrungë (rum. strungЈ), etj. Këtu duhen përfshirë edhe fjalë të
tilla, si baltë (rum. baltЈ), i bukur (krahaso rum. a se bucura), buzë (rum. buzЈ), gardh
(rum. gard), gushë (rum. guµЈ), kurth (rum. cursЈ), mëz (rum. mоnz), nepërkë (rum.
nЈpоrcЈ), përrua (rum. pоrоu), sorrë (rum. cioarЈ), vatër (rum. vatrЈ) etj.
9. Fjalët e kësaj shtrese (shih & 8) mund të kenë qenë pjesërisht fjalë të përbashkëta të
“nënës” së shqipes dhe të substratit të rumanishtes, që si gjuhë i.e. mund t'i kenë
trashëguar ato nga një fond i hershëm i.e. Por pjesërisht ato mund të kenë depërtuar nga
njëra gjuhë në tjetrën nëpërmjet marrëdhënieve të gjata, që kanë pasur popujt e vjetër
fqinjë të Gadishullit Ballkanik. Gjithashtu nuk duhet përjashtuar as mundësia që ndonjë
apo disa nga këto fjalë ta kenë pasur burimin tek ndonjë gjuhë më e lashtë, që flitej në
trevat ballkanike para ardhjes së ilirëve, trakasve etj. në këto trevaTF7FT. Por një shtresim
kohësor i mëtejshëm i këtyre fjalëve të vjetra të shqipes e të rumanishtes kërkon
hulumtime dhe studime të mëtejshme. Përndryshe, në vend të disa përfundimeve të
sigurta do të mbetemi në fazën e supozimeve të paargumentuara bindshëm.
10. Midis shqipes e rumanishtes vihet re edhe një bashkëpërkim në ndërtimin e disa
përemrave dhe ndajfoljeve të përngjitura me kuptim të pacaktuar. Është fjala për
përemrat dhe ndajfoljet e tipit kush-do, зfarë-do, ku-do, kur-do(herë), nga-do etj. Këto
janë formuar nëpërmjet njëfjalëzimit të dy gjymtyrëve të një fjalie të varur. Kështu, nga
ndërtime të tipit Këtë e bën kush do; Këtë e gjen ku do (=ku dëshiron) etj. është arritur
në ndërtime të tipit Këtë e bën kushdo; Këtë e gjen kudo, etj.
Për nga tipi i ndërtimit këto fjalë përemërore të shqipes kanë ngjashmëri me fjalët
përemërore të rumanishtes të tipit cine-va, care-va, unde-va etj., ku elementi i parë është
cine- “kush”, care- “cili”, unde- “ku” etj., ndërsa elementi i dytë -va i përgjigjet formës
foljore -do të shqipes. Por nga kuptimi këto fjalë të përngjitura të rumanishtes u
përgjigjen fjalëve të përngjitura të shqipes të tipit ndo-kush, ndo-ku-nd etj. Në kuptimin
e fjalëve të tipit kushdo, kudo etj. në rumanishte përdoren fjalët e përngjitura të tipit oricine,
ori-care, ori-unde etj., ku elementi i parë ori-(=do-) është i paravendosur.
Njëfarë ngjashmërie ka edhe midis fjalëve përemërore të përngjitura të shqipes të tipit
di-kush, di-sa etj. dhe fjalëve përemërore të përngjitura të rumanishtes të tipit ne-µ-care,
(=dikush), ne-µ-tine (= dicili), ne-µ-te (=diзka) etj. Në gjuhën shqipe fjalët në shqyrtim
janë formuar nga përngjitja e kallëzuesit di të një fjalie kryesore njëkryegjymtyrëshe
dhe të përemrit a të ndajfoljes pyetëse, që shërbente si gjymtyrë e vetme e një fjalie të
nënrenditur kundrinore (pyetëse të zhdrejtë). Pra, ato kanë dalë nga përngjitja e pyetjeve
të tilla; Di (unë) kush? Di (unë) ku? etj. Kurse në rumanishte fjalët përemërore të
përngjitura të tipit neµcare janë formuar nga përngjitja e fjalive të tilla, si Ne µtiu care
(=Nuk di kush).
Ngjashmëria midis shqipes dhe rumanishtes në ndërtimin e këtyre fjalëve përemërore të
përngjitura, sidomos të atyre të tipit kush-do dhe ndo-kush, është diзka që bie në sy. Por
vështirë se ky bashkëpërkim mund të jetë aq i vjetër, sa të na bëjë të pranojmë një
trashëgimi të përbashkët të këtyre dy gjuhëve qysh nga ajo periudhë, kur të parët e
shqiptarëve dhe të rumunëve kishin kontakte të drejtpërdrejta ndërmejt tyreTF8FT.
T7T Si
T8T Për
të tillë disa gjuhëtarë mbajnë p.sh. fjalën mal (shih Solta: 1980,20,113, me literaturë).
më shumë hollësira shih Demiraj: 1986,516 v. 527 v.
159