Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
vonë se) gjatë shekullit X. Në këtë periodë mund të vendosen ato marrëdhënie të
rumanishtes me shqipen, që shfaqen në mbarë degët dialektore të rumanishtes”. (po aty,
f. 52 v.)
Në këtë studim Зabej nuk shprehet më tej për këto marrëdhënie gjuhësore. Me sa
kuptohet, këtu ai ndoshta anon më fort nga huazimet e ndërsjella midis shqipes dhe
rumanishtes. Por ndërkaq ai vëren se “në parim është e mundur pa tjetër që nga
elementet që kanë të përbashkëta rumanishtja me shqipen, disa të burojnë prej një gjuhe
indoevropiane jo-greke të Ballkanit të lashtësisë, prej të ashtuquajturit substrat, gjuhë e
papërcaktueshme më afër. Raporti gjenealogjik i shqipes ndaj kësaj gjuhe substrati
mund të ishte atëherë i krahasueshëm me raportin e irlandishtes së sotme ndaj keltishtes
kontinentale, që është zhdukur, prej së cilës rrjedhin fjalët me burim prej substratit kelt
që gjenden në gjuhët romane perëndimore; dhe pozita e rumanishtes në këtë mes do të
ishte analoge me atë të gjuhëve (romane) motra me të, që fliten në Perëndim’’. (shih
Зabej: 1975,53 v.).
7. Edhe nga sa u parashtrua shkurt në && 5-6, del e qartë se për burimin e
bashkëpërkimeve të vjetra leksikore midis shqipes e rumanishtes nuk ka dhe vështirë se
mund të kishte një mendim të përbashkët. Kjo зështje, që mbetet e hapur, nuk mund të
zgjidhet përfundimisht, pa u bërë më parë shtresimi kohësor i bashkëpërkimeve në
shqyrtim. Por shtresimi kohësor i këtyre fjalëve të vjetra paraqit vështirësi të mëdha, për
arsye se si shqipja ashtu edhe rumanishtja kanë një dokumentim shkrimor relativisht të
vonë, që nuk e kapërcen shekullin XVI të erës sonë (shih III/7, përkatësisht III/17).
Megjithatë, duke u mbështetur në dukuritë e vjetra fonetike, që kanë pësuar një pjesë e
mirë e këtyre fjalëve në të dy gjuhët (shih & 8) dhe pjesërisht edhe në disa toponime të
lashta të pjesëve lindore dhe perëndimore të Gadishullit Ballkanik, mund të veзohet, të
paktën, një pjesë e shtresës më të vjetër të këtij fondi të vjetër të përbashkët leksikor të
shqipes dhe të rumanishtes si edhe caku kohor i kësaj shtrese. Në qoftë se ky cak kohor i
takon një periudhe, kur nuk ishin formuar ende si gjuhë më vete as shqipja as
rumanishtja, atëherë nuk mund të bëhet fjalë për huazime të shqipes nga rumanishtja
apo anasjelltas. Në këtë rast mund të flitet për një trashëgimi të shqipes nga “nëna” e
saj, ilirishtja, dhe të rumanishtes nga substrati i saj trako-dak apo geto-dak (shih III/5,
përkatësisht II/23). Sqarimi i mëtejshëm i pranisë së këtyre fjalëve në gjuhën “nënë” të
shqipes dhe në substratin e rumanishtes i kalon caqet e historisë së mirëfilltë të vetë
shqipes e të rumanishtes. Sqarimi i kësaj зështjeje, pra, ka të bëjë në radhë të parë me
sqarimin e lidhjeve burimore dhe të marrëdhënieve historike midis gjuhëve i.e., që
fliteshin në pjesët lindore dhe perëndimore të Ballkanit, para se të formoheshin shqipja
dhe rumanishtja.
8. Si caqe kohore për formimin e rumanishtes sot, në përgjithësi, pranohet periudha
midis shekujve V-VII të erës sonë (shih III/16). Kurse formimi i shqipes duhet të jetë
kryer gjatë periudhës midis shekujve IV-VI të erës sonë (shih III/6). Prandaj, fjalët e
përbashkëta të këtyre dy gjuhëve, që mund të veзohen për periudhën para këtyre caqeve
kohore, do të përfshihen patjetër në fondin e trashëguar leksikor të shqipes, përkatësisht
të rumanishtes. E tillë është, p.sh., fjala mal, e cila dëshmohet, ndër të tjera tek toponimi
Di-malum i Ilirisë dhe tek toponimi Dacia Mal-uensis, që romakët më pas e ndryshuan
në Dacia Rip-ensis, ku fjala e vjetër mal- është përkthyer me latinishten ripa (= breg a
buzë lumi).
Në shtresën e vjetër parasllave të fjalëve të përbashkëta të këtyre dy gjuhëve duhen
përfshirë edhe ato që kanë pësuar dukuri të tilla të vjetra fonetike si rotacizmi -n- > -r-
në të folmet jugore të shqipes dhe rotacizmi -l- > -r- në rumanishte. Këtu duhen
158