Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
dialekt të bullgarishtesTF7FT nyja shquese e prapavendosur del me tri forma të ndryshme, në
varësi të pozicionit të sendit të emërtuar pranë ose larg folësit, apo pavarësisht nga
pozicioni i tijTF8FT.
3. Prapavendosja e treguesit të shquarsisë në gjuhët ballkanike të lartpërmendura ka
tërhequr prej kohësh vëmendjen e gjuhëtarëve. I pari që e vuri në dukje këtë dukuri, ka
qenë gjuhëtari me origjinë sllovene J. Kopitar (: 1829,253). Pas tij i kanë kushtuar
vëmendje kësaj dukurie edhe një varg gjuhëtarësh të tjerë, nga të cilët po përmendim
vetëm disa, si: Mikloshiçi: 1861,7, Sendfeldi: 1930,165-173, Tagliavini: 1924,515-522,
Çabej: 1963,91 v., Reichenkron-i: 1963,99 v., Georgievi: 1968,17, Ajeti: 1969,29-39,
Schaller-i: 1975,143 v., Solta: 1980, 184 v., Bokshi: 1984, passim, Banfi: 1985,64 v.,
Feuillet-i: 1986,72 v., etj
4. Pothuaj të gjithë ata që janë marrë me studimin krahasues të nyjës së prapme në
gjuhët ballkanike, kanë shprehur edhe mendimet e tyre lidhur me burimin e kësaj
dukurie ballkanike. Të vështruara në tërësinë e tyre pikëpamjet e shprehura deri sot mbi
burimin e kësaj dukurie mund të përmblidhen si vijon:
a) Hipoteza e substratit. Sipas mbrojtësve të kësaj hipoteze, burimi i prapavendosjes së
nyjës shquese në gjuhët ballkanike duhet kërkuar në një nga gjuhët e vjetra të Ballkanit.
Kështu mendonin p.sh. Kopitari: 1829,253, Mikloshiçi: 1861,7 etj. Por, natyrisht, nuk
kanë qenë të njëjta mendimet, për sa i takon gjuhës substrat (shih & 13).
b) Hipoteza e ndikimit të latinishtes vulgare. Një hipotezë e tillë është shprehur nga
ndonjë romanist (shih Sandfeld: 1930,167), nga Reichenkron-i: 1963,99 v. etj.
c) Hipoteza e ndikimit të gjuhës shqipe. Përfaqësuesit e kësaj hipoteze, në përgjithësi,
janë përpjekur të vërtetojnë se krijimi i nyjës së prapme shquese në rumanishte është
kryer nën ndikimin e gjuhës shqipe. Një mendim të tillë e ka mbrojtur kohët e fundit
edhe Bokshi: 1984,208,212. Ky i fundit në këtë rast pranon edhe një ndikim të
rumanishtes mbi gjuhët sllave jugore.
d) Hipoteza e ndikimit sllav. Një hipotezë e tillë është shprehur kohët e fundit edhe nga
Piotrovski: 1960,134,141. Për një ndikim të bullgarishtes mbi rumanishten në
prapavendosjen e nyjës shquese janë shprehur edhe Lj. Miljetiçi, I. Gëlëbovi etj.TF9FT
e) Hipoteza e ndikimit grek. Sipas kësaj hipoteze, që është parashtruar nga Georgievi
(sidomos në Actes VI, 1968, f. 17) e ndonjë tjetërTF10FT, greqishtja ka ndikuar në vetë
krijimin e nyjës shquese në gjuhët ballkanike, por jo në prapavendosjen e saj.
f) Hipoteza e një zhvillimi të pavarur. Disa gjuhëtarë e kanë menduar prapavendosjen e
nyjës shquese si një zhvillim të pavarur jo vetëm në gjuhën shqipe dhe në rumanishte,
T7T Është
T8T P.sh.:
T9T Shih
dhe të Tërnovos. Mënjanimi i formave rasore të nyjës në shumicën e të folmeve bullgare (dhe
maqedonase) është pasojë e drejtpërdrejtë e mënjanimit të lakimit të emrit në përgjithësi, d.m.th.
pasojë e kalimit nga sistemi i dikurshëm sintetik (rasor) në sistemin e ri analitik. Kjo dukuri është
përftuar gjatë shekujve XII-XIV (shih Mirçev, po aty, 125).
fjala për dialektin e Tërnovos (shih Mirçev: 1950,125). Edhe në dialektin e Rodopeve ndeshet
një dukuri e tillë.
çóveko-ov,-on,-ot “njeriu”, zhéna-va,-na,-ta “gruaja”, séllo-vo,-no,-to “fshati”, lúgje-ve,-ne,-te
“njerëzit”. Të krahasohen këto forma nyjore me ato të dëftorëve gjegjës: ovoj ~ ovaa ~ ovoe ~ ovie,
~onoj ~ onaa ~ onoe ~ onie, ~toj ~ taa ~ toe ~ tie. Kurse në bullgarishte në përgjithësi (shih shënimin
7) përdoren kryesisht format nyjore më -t; p.sh. çovék-ët “njeriu”, zhená-ta “gruaja”, séllo-to “fshati”,
ljúde-te “njerëzit”.
Sandfeld: 1930,167; Bokshi: 1984,124 v.
T10T Shih Bokshi: 1984, 39.
100