Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
Në numrin shumës, në rast se është i drejtë mendimi i Pedersenit: 1854, 254, që mbaresa
- (v-)e e ka burimin tek mbaresa e rasës gjinore --mTF12FT, kjo mbaresë u ruajt, sepse
përbëhej nga një zanore e gjatë. Ndërkaq, shtrirja e kësaj mbarese edhe në dhanoren
shumës duhet të ketë ndodhur, ndofta, për arsye se kjo e fundit e kishte humbur fare, ose
e kishte të reduktuar së tepërmi mbaresën e vet. Gjithsesi, njësimi i këtyre dy rasave në
shumës, në mos qoftë shkaktuar, të paktën, është mundësuar nga ndikimi i së njëjtës
dukuri të numrit njëjës. Mendimi i fundit gjen njëfarë mbështetjeje edhe në faktin se në
një periudhë më të vonë të gjuhës shqipe zëvendësimi i rrjedhores së shquar me
dhanoren e shquar shumës është bërë pikërisht nën ndikimin e së njëjtës dukuri të
numrit njëjësTF13FT. Sidoqofotë, ka shumë pak mundësi që njësimi i rasave gjinore e
dhanore të jetë kryer njëkohësisht në të dy numrat.
Pra, procesi i njësimit të rasave gjinore e dhanore është pasojë e dy faktorëve me
karakter fonetik (reduktimi dhe rënia e mbaresës rasore më pak të mbrojtur) dhe
analogjik (shtrirja e mbaresës së njërës rasë edhe në tjetrën). Dukuria e fundit dëshmon
qartë se gjuha shqipe gjatë evolucionit të saj historik e ka ndier nevojën për të ruajtur
dallimin formal të këtyre dy rasave, të paktën, nga dy rasat e tjera më të përdorura,
emërorja dhe kallëzorja. Nga ana tjetër, duke qenë se rasat gjinore e dhanore kishin
secila fushën e vet të përdorimit në fjali, gjuha shqipe pas njësimit të këtyre dy rasave,
shpejt a vonë, nuk mund të mos ndiente nevojën për t'i dalluar ato përsëri nga ana
formale. Një dukuri e tillë gjen një mbështetje, qoftë edhe të tërthortë, në faktin se edhe
në gjuhët, që e kanë humbur sistemin e lakimit, funksionet karakteristike të këtyre dy
rasave dallohen formalisht nëpërmjet parafjalëve të posaзme, të gramatikalizuara, të
vendosura para emrave të përdorur në funksion përcaktori, përkatësisht në funksion të
kundrinës së zhdrejtë, siз ka ndodhur p.sh. në gjuhët romane perëndimore, në anglishte
etj.TF14FT
8. Për sa i takon pyetjes së fundit tek & 5, mund të pohohet se arsyeja përse gjuha
shqipe shfrytëzoi ballin e fjalës për dallimin e rasës gjinore, do kërkuar në faktin e
njohur që fundi i kësaj forme rasore nuk mund të mbingarkohej më tej me një mjet tjetër
gramatikor. Të kihet parasysh se në trajtën e shquar, ku duhet të jetë shfaqur në zanafillë
“nyja e përparme” e gjinores, emri kishte dy tregues gramatikorë - mbaresën rasore dhe
formën rasore të nyjës së prapme. Në këto rrethana, e vetmja mundësi për dallimin e
gjinores ishte shfrytëzimi i ballit të fjalës. Por në këtë rast mbetet për t'u shpjeguar përse
gjuha shqipe për dallimin e rasës gjinore shfrytëzoi pikërisht përsëritjen mekanike të
nyjës së prapme të emrit paraprijës dhe nuk vuri në përdorim ndonjë mjet tjetër të
paravendosur, si p.sh. gramatikalizimin e ndonjë parafjale, ashtu si shumë gjuhë të tjera
i.e.
Për sqarimin e зështjes së fundit do mbajtur parasysh koha, kur duhet të ketë nisur
procesi i dallimit formal të rasës gjinore. Ky proces duhet të ketë nisur në një kohë as
shumë të hershme, por, as shumë të vonë (shih VI/20-21). Gjithsesi, ai duhet të ketë
nisur në një kohë, kur ishte zhvilluar kundërvënia lakim i shquar ~ lakim i pashquar, por
ky i fundit i kishte treguesit gramatikorë mjaft të reduktuarTF15FT. Nga ana tjetër, rasa
T12T Për më shumë sqarime shih Demiraj: 1986, 283 v.
T13T Për më shumë sqarime shih Demiraj: 1986, 371.
T14T Për më shumë sqarime shih Demiraj: 1986, 257 v.
T15T Për më shumë sqarime shih Demiraj: 1986,288 v., 317.
72