Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
tjetrin? Së fundi, përse dallimi formal i gjinores nga dhanorja u bë pikërisht nëpërmjet
paranyjëzimit të saj?
6. Mendimi që paranyjëzimi i gjinores është diktuar nga nevoja për ta dalluar këtë rasë
nga dhanorja, duket gjuhësisht i mbështetur. Krijimi i një treguesi të tillë gramatikor, siз
është “nyja e përparme”, e cila është karakteristike për shqipen e pjesërisht edhe për
rumanishten (shih & 10), nuk do të kishte qenë i nevojshëm, në rast se më përpara rasat
gjinore dhe dhanore, për arsye sot për sot të panjohura, nuk do të kishin qenë njësuar
nga ana e formës. Përndryshe, duhet sqaruar përse të ketë lindur nevoja për një dallim të
tillë të rasës gjinore. Por, edhe sikur të mendohet që paranyjëzimi i gjinores të ketë qenë
një shfaqje e thjeshtë mbikarakterizimi gramatikor, prapë kjo e lë të pasqaruar зështjen e
njësimit formal të këtyre dy rasave. Në këtë rast, shumë-shumë, mund të pritej që rasa
gjinore pas paranyjëzimit të saj me kalimin e kohës ta reduktonte pak nga pak dhe më
në fund ta birrte fare mbaresën e vet rasore. Për këtë arsye, del më i mbështetur
mendimi mbizotërues që paranyjëzimi i gjinores është pasojë dhe jo shkak i njësimit të
kësaj rase me dhanoren.
Por, ndërkaq, зështja e njësimit formal të gjinores me dhanoren pas reduktimit të
mbaresave të tyre rasore mbetet ende e pasqaruar. Po të mbahet parasysh fakti i vënë në
dukje në & 1 që këto dy rasa si nga funksionet sintaksore ashtu edhe nga mbaresat
dalloheshin shkoqur njëra nga tjetra, njësimi i tyre me zhdukjen e mbaresës së gjinores
në njëjës dhe të dhanores në shumës nuk duhet të ketë ndodhur për arsye të karakterit
sintaksor. Njësimi në shqyrtim nuk duhet të ketë ndodhur as për arsye të karakterit
morfologjik, sepse mbaresat e këtyre dy rasave të trashëguara nga një fazë e hershme
i.e. dalloheshin shkoqur në të dy numrat, kështu që s'kishte përse “të ngatërroheshin” e
të përziheshin midis tyre. Prandaj arsyeja e njësimit të mbaresave të këtyre dy rasave
duhet kërkuar gjetiu.
7. Pas gjithë gjasash, procesi i njësimit formal të rasave gjinore e dhanore në gjuhën
shqipe, në zanafillë, duhet të ketë marrë shkas nga faktorë të karakterit fonetik.
Mbaresat rasore, sidomos pas ngulitjes së theksit zakonisht mbi një rrokje jofundore
(shih IV/9), duke u ndodhur në pozicion të patheksuar, kanë pësuar reduktime të
shkallëshkallshme, që në disa raste kanë sjellë si pasojë edhe rënien e tyre të plotë. Një
fat të tillë kanë pësuar, ndër të tjera, mbaresat e rasave emërore dhe kallëzore njëjës të
emrave mashkullorë e asnjanës, si edhe mbaresa e rasës kallëzore njëjës të emrave
femërorë, sepse të gjitha këto përbëheshin nga tinguj bashkëtingëllorë në pozicion
fundor të pambrojturTF9FT. Të njëjtin fat duhet të ketë pësuar edhe mbaresa e rasës gjinore
njëjës, e cila në një fazë të hershme të gjuhëve i.e. dilte -s (në disa raste -es, -os). Kurse
mbaresa e rasës dhanore u ruajt, sepse përbëhej nga një diftong, që me kohë përfundoi
në një zanore të gjatëTF10FT. Pas gjithë gjasash, shtrirja e mbaresës së dhanores njëjës edhe
në rasën gjinore është kryer në një kohë, kur kjo e fundit e kishte humbur mbaresën e
vet.
Shtrirja e mbaresës së ruajtur të dhanores edhe në gjinore do të jetë mundësuar edhe nga
nevoja për ta dalluar formalisht këtë rasë nga emërorja dhe kallëzorja (e pashquar), që
kishin mbetur gjithashtu pa mbaresa rasoreTF11FT.
T9T Sih
Demiraj: 1986, 288 v., 290 v., 294 v.
T10T Shih Demiraj: 1986, 275 v.
T11T Për më shumë sqarime shih Demiraj: 1986, 274.
71