Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
përftuar më fort nëpërmjet reduktimit të një -a-je të patheksuar; p.sh. të krahasohen car
dhe cЈrнcЈ “car ~ carinë”, bбљtinЈ “patrimonium” dhe bЈљtбTF36FT “baba, at, burrë” etj.
Reduktimi a > ë në atë gjuhë dëshmohet qysh nga shekulli XIII i e.r.TF37FT
Në disa të folme të bullgarishtes lindore është reduktuar në ë- edhe e-ja e patheksuar,
kur ndiqej nga bashkëtingëlloret -n, -l, -r, -j, si p.sh.: grйbën për grйben “krehër”, pйpël
për pйpel “pluhur”, dйvër për dйver “kunat”, rйpëj për rйpej “archium lappa” (një lloj
bime) etj. Ky reduktim është përftuar sidomos tek mbiemrat më -en, si: glбdën për
glбden “i uritur”, zlбtën për zlбten “i artë” etj.TF38FT
19. Disa gjuhëtarëTF39FT kanë trajtuar si dukuri ballkanike edhe shfaqjen e rotacizmit -n- > -
r- në gjuhën shqipe dhe në rumanishte. Prandaj po ndalemi pak edhe në këtë зështje,
duke parashtruar shkurt edhe kohën e shfaqjes së kësaj dukurie në këto dy gjuhë.
Siз dihet, rotacizimi i -n-së ndërzanore në gjuhën shqipe është përftuar vetëm në
dialektin jugor të saj. Ai ka prekur kryesisht fjalët e vjetra anaseTF40FT si edhe huazimet nga
greqishtja e vjetërTF41FT dhe nga latinishtjaTF42FT. Në përgjithësi, ai nuk i ka prekur huazimet
nga greqishtja e mesme, as nga sllavishtja. Për këtë arsye shumica e gjuhëtarëve kanë
arritur në përfundimin që ky ndërrim fonetik ka pushuar së vepruari para depërtimit të
sllavizmave në gjuhën shqipe,d.m.th. para shekujve VII-VIII të e.r.TF43FT Por disa gjuhëtarë
të tjerë, si p.sh. JokliTF44FT dhe ЗabejTF45FT, kanë shprehur mendimin se rotacizmi në dialektin
jugor të shqipes ka vazhduar deri nga fundi i shekullit X të e.r. e ndofta edhe më vonë.
Dhe për këtë ata kanë përmendur disa raste të kufizuara në mbështetje të mendimit të
tyreTF46FT. Por rastet sporadike, që përmendin Jokli dhe Зabej (shih shënimin 46), në të
vërtetë nuk e përmbysin mendimin e mëparshëm që rotacizmi në toskërishte duhet të
ketë pushuar së vepruari para depërtimit të sllavizmave në gjuhën shqipe. Ato vetëm
dëshmojnë se disa raste të pakta dhe të veзuara rotacizmi janë shfaqur me rrugë
analogjike në dialektin jugor, edhe pasi kjo dukuri në përgjithësi kishte pushuar së
vepruari si proces fonetik.
Sidoqoftë, duhet pranuar se rotacizmi në toskërishte me rrugë fonetike duhet të jetë
shfaqur pas evolucionit të -a-së në -ë- para bashkëtingëlloreve hundore. Përndryshe, do
të kishin munguar kushtet fonetike për një evolucion të tillë (shih & 16)TF47FT.
T36T Shih Mladenov: 1929, 81.
T37T Shih Mirçev: 1950,110.
T38T Shih Mladenov: 1929,82 v. dhe Mirçev: 1950,111. Ky i fundit (f. 114) shënon se në ndonjë të folme
dialektore bullgare ndeshet edhe reduktimi i -i-së së patheksuar në -ë-, si: vësóko për visóko “lart” etj.
T39T Shih p.sh. Sandfeld: 1930, 126 v., Solta: 1980, 182 v. etj.
T40T P.sh.: emën (ë) > emër (ë), llanë > llërë; zan-i > zër-i, (shum.) zan-a > zër-a, dren-i > drer-i (shum.)
dren-ë > drer-ë etj.
T41T P.sh.: mokën(ë) > mokër(ë), lakën(ë) > lakër(ë).
T42T P.sh.: ranë > rërë, frashën(ë) > frashër(ë), kufin-i > kufir-i, mullin-i > mullir-i etj.
T43T Shih, ndër të tjerë. Meyer-Lübke: 1914, 41.
T44T Shih Jokl: 1916,106 v., 1923 (108,116 v. etj.)
T45T Shih Çabej: 1964,12 v.
T46T Për këtë qëllim përmenden huazimet (trajtat dialektore) spërk nga greqishtja e re spanós, tërësirë
“litar, tërkuzë” nga bullgarishtja tra»ina, shtëpreshë < shtëpëreshë < stopaneshë nga sllavishtja e
ndonjë tjetër (shih Demiraj: 1988,237 v.)
T47T Për më shumë sqarime shih Demiraj: 1988,238 v.
67