Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
11. Në gjuhën shqipe dhe në rumanishte vihet re edhe një prirje relativisht e hershme
për të zhdukur “vijën e kufirit” midis gjinive të një vargu emrash, që emërtojnë jofrymorë.
Këtu është fjala kryesisht për ndërrimin e gjinisë së atyre emrave asnjanës ose
mashkullorë, që emërtojnë jo-frymorë, kur ata kalojnë nga numri njëjës në shumësTF9FT. Në
këtë rast zhdukja e “vijës së kufirit” midis gjinive është mundësuar edhe nga fakti se në
numrin shumës vëmendja e folësit përqëndrohet më fort në përcaktimin e sasisë sesa në
dallimin e gjinisë, që tek emrat e jo-frymorëve është thjesht konvencionale.
Në gjuhën shqipe e ndërrojnë gjininë në numrin shumës: 1) Emrat në zanafillë asnjanës,
që e formojnë shumësin me formantin -ra (geg. -na), si p.sh.: ujë-ra të ftoht-a, djathë-ra
të mir-a etj. 2) Disa emra mashkullorë, që e formojnë shumësin gjithashtu me formantin
-ra (geg. -na), si p.sh.: mall-ra të mir-a, fshat-ra të pasur-a etj. 3) Emrat mashkullorë,
që e formojnë shumësin me formantin -e, si p.sh.: mal-e të lart-a, gëzim-e të paharruara
etj. 4) Disa emra mashkullorë (ose në zanafillë asnjanës), që e formojnë shumësin me
formantin -a, si p.sh.: hap-a të gjat-a, në rresht-a-t e par-a etj. 5) Emrat prejmbiemërorë
dhe prejpjesorë asnjanës (sot femërorë), si p.sh.: të mirë-t ~ të mir-a-t, të qeshur-i-t ~ të
qeshur-a-t etj.
12. Prirja për të zhdukur “vijën e kufirit” midis gjinive të emrave të jo-frymorëve
sidomos në numrin shumës në gjuhën shqipe është mundësuar nga dy faktorë kryesorë,
me karakter fonetik dhe gramatikor. Evolucioni i hershëm i tingujve fundorë, të cilit nuk
i kanë shpëtuar as mbaresat e shumësitTF10FT e ka bërë gjithnjë më të vështirë dallimin e
gjinisë konvencionale të emrave të jo-frymorëve në atë numër. Në të tilla rrethana,
kalimi i emrave mashkullorë dhe asnjanës të jo-frymorëve në gjininë femërore në
shumës ishte fare i mundshëm. E kjo mundësi me kalimin e kohës u bë një dukuri e
zakonshme atëherë kur shumica e emrave asnjanës dhe një pjesë e emrave mashkullorë
të jo-frymorëve për një shprehësi më të madhe të numrit shumës erdhën e u përdorën
me formantet e shumësit -e,-a,-na/-ra, që në zanafillë kanë qenë të gjinisë femërore dhe
kanë marrë prej kohësh një karakter femërorizues.
Dukuria e ndërrimit të gjinisë së emrave të jo-frymorëve, që u përmendën në & 11,
është relativisht e vjetër në gjuhën shqipe. Ajo ndeshet tek autorët e vjetër shqiptarë,
përfshirë Buzuku, si edhe nëpër dialekte të ndryshmeTF11FT; prandaj duhet të ketë nisur të
shfaqet qysh para Buzukut.
13. Ndërrimi i gjinisë së disa grupeve emrash (jo-frymorësh) në numrin shumës nuk
është një dukuri e veзuar e shqipes. Ajo ndeshet edhe në disa gjuhë të tjera, sidomos në
rumanishte, ku emrat mashkullorë të jo-frymorëve, që e formojnë shumësin me
mbaresat -e < lat. -ae, dhe -uri < lat. -or-a, në këtë numër i marrin përcaktorët në
formën e gjinisë famërore, si p.sh: cuvоnt frumos ~ cuvint-e frumoas-e, tren rapid ~
tren-uri rapid-e etj.TF12FT Një dukuri e ngjashme, por me përmasa shumë më të kufizuara
ndeshet edhe në greqishten e re dhe në ndonjë gjuhë tjetër jashtë BallkanitTF13FT.
Por fakti që ndërrimi i gjinisë së disa grupeve emrash është përhapur gjerësisht në
shqipe dhe në rumanishte, dy gjuhë këto që kanë edhe mjaft bashkëpërkime të tjera
T9T Një
dukuri e tillë tek emrat e jo-frymorëve vihet re edhe në numrin njëjës; shih Demiraj: 1986,205 v.
T10T Shih për këto Demiraj: 1986,228-243.
T11T Shih Demiraj: 1972,58 v.; 1986,207.
T12T Një dukuri e tillë del edhe tek disa emra më -iu, si consiliu ~ consilii etj. (shih GLR I, 70).
T13T Shih Demiraj: 1986,207 v. (me literaturë).
160