Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
24. Bullgarishtja në gjendjen e sotme paraqitet si një gjuhë analitike-sintetike. Ajo e ka
humbur prej kohësh sistemin e lakimitTF73FT, por tek emri ka zhvilluar kundërvënien trajtë e
pashquar ~ trajtë e shquar me krijimin e nyjës së prapme shquese. Ajo e ka ruajtur në
përgjithësi sistemin e zgjedhimit foljor të gjuhëve sllaveTF74FT; por gjatë evolucionit të saj
historik në truallin ballkanik ka zhvilluar edhe disa forma foljore analitike, si ato të
kohës së ardhme me foljen ndihmëse “dua” (shih VI/8), si edhe format foljore të së
ashtuquajturës “mënyrë e ritregimit”TF75FT.
Bullgarishtja e sotme karakterizohet nga një sistem prej 28 fonemash, nga të cilat 6 janë
zanore (a,e,i,o,u,ë) dhe 22 janë bashkëtingëlloreTF76FT. Një nga gjashtë zanoret e saj është e
ngjashme me zanoren ë të shqipes dhe rumanishtes (shih IV/13-18). Në bullgarishte,
ashtu si në gjuhët e tjera sllave jugore, pas fundit të shekullit IX të e.r. është vërtetuar
metateza e likuideveTF77FT. Bullgarishtja ka theks të lirë, i cili mund të bjerë mbi çdo rrokje
të fjalës dhe në disa raste mund të lëvizë nga një rrokje në tjetrën edhe gjatë paradigmës
së të njëjtës fjalëTF78FT, ashtu si në gjuhët sllave në përgjithësi me përjashtim të
maqedonishtes (shih për këtë & 27). Ashtu si në gjuhët e tjera sllave në përgjithësi, me
përjashtim të maqedonishtes (shih & 27), në bullgarishte nuk mund të fillojë fjalia me
një fjalë të patheksuarTF79FT.
Fjalori i bullgarishtes përbëhet kryesisht prej fjalësh të burimit sllav, por në të kanë
depërtuar edhe mjaft fjalë nga gjuhë të tjera, si p.sh. nga greqishtja, turqishtja, rusishtja
etj.TF80FT
25. Bullgarishtja ndahet në dy dialekte kryesore: dialekti lindor dhe ai perëndimor.
Ndryshimi kryesor midis tyre qëndron në mënyrën e reflektimit të e-së së shkurtër të
T73T Kjo dukuri duhet të jetë përftuar në periudhën midis shekujve XII-XIV të e.r. (shih Mirçev:
1950,125.)
T74T Mjafton të kihet parasysh se bullgarishtja, ashtu si gjuhët e tjera sllave në përgjithësi, e ruan ende
shprehjen formale të kundërvënies aspekt i pakryer ~ aspekt i kryer. Edhe format analitike të së
kryerës në bullgarishte ndërtohen me anë të foljes ndihmëse "jam". Gjithashtu në bullgarishte, ashtu si
në gjuhët e tjera sllave, me përjashtim të maqedonishtes (shih & 27) nuk mund të fillojë fjalia me një
fjalë të patheksuar.
T75T Është fjala për forma foljore karakteristike të bullgarishtes dhe maqedonishtes. Këto forma analitike
(të invertuara) ngërthejnë, ndër të tjera, edhe ngjyresa kuptimore të “së shkuarës subjektive”, sepse
nëpërmjet tyre folësi paraqit e përshkruan diçka që s'e ka parë vetë me sy, por e ka dëgjuar nga të
tjerët; prandaj nuk mban përgjegjësi për saktësinë dhe ndonjë herë shpreh edhe dyshim e habi: (shih
edhe X/5-9).
T76T Shih Mangold: 1988,102; Stojanov: 1977,45,62.
T77T Është fjala për metatezën e bashkëtingëlloreve lëngëtore apo për “ligjin e hapjes së rrokjeve të
mbyllura nëpërmjet metatezës” së lëngëtoreve, si p.sh. ar - > ra -, al - > la -; khs. Arbënë > Rabënë
(shih edhe shënimin 12), blaten “moçalor' < baltiny. Për këtë dukuri shih Georgiev: 1964,13 v., 98;
shih edhe Mirçev: 1950,116 v.
T78T P.sh. në shumësin e disa emrave, si: íme ~ imenà “emër ~ emra”, vrag ~ vrag¸t ~ vragovè “armik ~
armik-u ~ armiq” etj. Theksi mund të lëvizë edhe tek format e së kryerës së thjeshtë si p.sh. glédam ~
glédah dhe gledàh “shoh ~ pashë, nósja ~ nósih dhe nosìh “mbaj, mbart ~ mbajta, mbarta” etj. Të
kihen parasysh edhe format e shumësit të foljes “jam”: sëm ~ smé, sté “jam ~ jemi, jeni” (shih
Stojanov: 1977,75,364 v., 353).
T79T Shih Stojanov: 1977,78.
T80T Shih Mirçev: 1950,34 v.
54