Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
12. Për sa i takon gjuhës shqipe, këtu зështja e kundërvënies së zanoreve sipas gjatësisë
paraqitet më e ndërlikuar. Në veprat e shkrimtarëve shqiptarë dhe arbëreshë të shekujve
XVI-XVIII bien në sy përpjekje të vazhdueshme për t'i dalluar zanoret e gjata nga të
shkurtrat nëpërmjet dyfishimit të shkronjave për zanoret e gjataTF12FT. E kjo dëshmon se në
atë kohë këto duhet të jenë dalluar edhe në të shqiptuar nga zanoret e shkurtra gjegjëse.
Por do pasur parasysh se zanoret e gjata të dëshmuara të shqipes nuk janë të trashëguara
nga një fazë e vjetër i.e. Zanoret e gjata të periudhës i.e. i janë nënshtruar një evolucioni
të hershëm parashqiptarTF13FT. Si rrjedhim, zanoret e gjata të shqipes së dokumentuar janë
përftuar gjatë evolucionit historik të gjuhës shqipe kryesisht nëpërmjet zgjatjes
kompensatore pas rënies së ndonjë tingulli a rrokjeje ndjekëse ose pas një kontraksioni
zanoreshTF14FT.
Por gjatë këtyre shekujve të fundit edhe këto zanore të gjata të shekujve XVI-XVIII
kanë ardhur duke e bjerrë gjatësinë, kështu që në shqipen e sotme letrare në përgjithësi
kundërvënia e zanoreve sipas gjatësisë është mënjanuarTF15FT. Kjo dukuri duhet vështruar si
një pasojë e prirjes së përgjithshme të gjuhëve i.e. për mënjanimin e një kundërvënieje
të tillë.
E po të kemi parasysh edhe з'u vu në dukje shkurt këtu më sipër për gjuhët e ndryshme
ballkanike (& 11), atëherë duhet pranuar që mungesa e kundërvënies së zanoreve sipas
gjatësisë në thelb është një dukuri, që i kalon kufijtë e Ballkanit dhe që për më tepër në
disa prej gjuhëve ballkanike ndofta as nuk është përftuar në truallin ballkanik.
13. Si dukuri ballkanike tipike në fushën e fonetikës në përgjithësi është konsideruar
prania e zanores ë në shqipe, rumanishte dhe bullgarishteTF16FT. Një gjë të tillë, siз u vu në
dukje në & 2, e pat vënë re së pari Mikloshiзi (: 1861,7), i cili praninë e saj në gjuhët
ballkanike të lartpërmendura e shpjegonte nëpërmjet substratit (ilir). Hipotezën e
substratit për praninë e këtij tingulli në gjuhët ballkanike në shqyrtim e kanë mbështetur
edhe gjuhëtarë të tjerë, por disa prej tyre në këtë rast bëjnë fjalë për një substrat trak ose
ilirTF17FT ose dako-mizTF18FT. Natyrisht, ka pasur edhe gjuhëtarë, që nuk janë pajtuar me një
shpjegim të tillë, por kanë parë këtu një zhvillim paralelTF19FT, ose në ndonjë rast edhe
ndikim të ndonjë gjuhe mbi një tjetërTF20FT.
T12T I-ja e gjatë jepej grafikisht edhe me ij.
T13T Kështu, ¢ ka dhënë o, si p.sh.: + m¢ter > motër, + sk¢l-no > hollë etj., § ka dhënë o, si p.sh.: + gh§ra >
dorë; mot (khs. lituanishten m§tas) etj., - ka dhënë e, si p.sh.: + n-s > ne; pelë (khs. greqishten p-los)
etj., ¯ ka dhënë y, përkatësisht i, si p.sh.: + ²h¯d-los > dyllë; + s¯- > thi etj.(Shih për këto Meyer:
1892,82 v.)
T14T P.sh. b§ < beë < + beda; (vë) r§ < roe etj. (Shih Meyer: 1892, 93, Çabej: 1958/2, 83).
T15T Sipas Gjinarit: 1989,117 v., 201 v., në të folmet e toskërishtes veriore nuk ka zanore të gjata, kurse të
folmet e gegërishtes dhe të folmet e toskërishtes jugore e kanë kundërvënien e zanoreve të gjata me
zanoret e shkurtra.
T16T Ajo ndeshet edhe në disa të folme maqedonase dhe serbe (shih Schaller: 1975,128 - me literaturë).
T17T Kështu p.sh. Rosetti etj. (shih Schaller: 1975, 128 v. - me literaturë).
T18T Ky term është përdorur, siç dihet, nga gjuhëtari bullgar Georgiev (shih III/5).
T19T Kështu p.sh. P. Trost mendon se në rumanishte £ është përftuar si një zhvillim i brendshëm (shih
Schaller: 1975, 129 me literaturë). Mendime të tilla nuk kanë munguar as për ë-në e shqipes e të
bullgarishtes.
T20T Kështu p.sh. gjuhëtari rumun E. Petrovici mendon se në rumanishte zanorja £ mund të jetë përftuar
nën ndikimin sllav (shih Banfi: 1985,49 v. - me literaturë).
63