Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
shembull: lat. cerrus: bullg. cer, shqip qarr; lat. furca: bullg. furka, shqip furkë; lat.
altare: bullg. oltar, shqip lter (=altar) etj.TF4FT Por nuk mungojnë edhe fjalë prej burimi
latin, që kanë mbetur vetëm në gjuhët sllave, si p.sh. car < lat. Caesar TF5FT.
7. Huazime latine ndeshen edhe në greqishte, megjithëse kjo gjuhë për arsye të nivelit
kulturor të popullit grek, ishte më pak e prirur t'i nënshtrohej një ndikimi të fuqishëm
nga ana e latinishtes. Sidoqoftë, sundimi i gjatë latin në Greqi nuk mund të mos linte
gjurmë në greqishte, ku ndeshen edhe huazime të vjetra latineTF6FT.
Huazime jo të pakta në greqishte kanë depërtuar edhe nga italishtja (më saktë, nga
dialekti venecian) si rrjedhim i kontakteve të grekëve me venecianët, që patën vendosur
kontrollin e tyre mbi shumë ishuj grekë.
8. Huazime më të shumta latine, siз dihet, ka në gjuhën shqipe, e cila këto në pjesën më
të madhe i ka të trashëguara nga “nëna” e saj, ilirishtja, duke qenë se sundimi i
drejtpërdrejtë romak në trevat e banuara nga stërgjyshërit e shqiptarëve mori fund aty
nga fundi i shekullit IV të erës sonë, kur këto treva kaluan në varësi të Perandorisë
Lindore (Bizantine) (shih II/27). Huazimet latine të shqipes paraqisin një varg зështjesh,
që kanë tërhequr vëmendjen e mjaft studiuesve. Зështja themelore këtu mbetet ajo e
burimit të këtyre huazimeve e kjo është e lidhur ngushtë me зështjen e vendit, ku kanë
ndodhur kontaktet e stërgjyshërve të shqiptarëve me romakët. Зështja e fundit, nga ana e
saj, nuk mund të sqarohet, pa përcaktuar më parë moshën e huazimeve latine më të
vjetra të shqipes (shih & 9).
Në trajtimin e huazimeve latine të shqipes duhet shqyrtuar edhe pyetja nëse ato ndeshen
apo jo edhe në rumanishte dhe në gjuhët romane perëndimore.
9. Për sa i takon moshës së huazimeve latine të shqipes, në këtë rast ka rëndësi të
argumentohet se qysh kur ato duhet të kenë nisur të depërtojnë në këtë gjuhë. Në
përgjithësi, studiuesit, që janë marrë drejtpërdrejt ose tërthorazi me problemin e
elementit latin të shqipes, kanë vënë në dukje se në këtë element ka një shtresë të vjetër,
që ngjitet deri para erës së re. Këtë gjë e vuri në dukje së pari Kopitari (: 1829, 254),
sipas të cilit “... fjalët latine në shqipe paraqisin ende shqiptimin romak të kohës së
Augustit”TF7FT. Këtë mendim e përforcoi më tej Meyer - Lьbke-ja (: 1914, 32), i cili pohon
se “elementi latin në shqipe paraqit një gjendje gjuhësore më të vjetër se зdonjëra prej
gjuhëve romane”. Ai arriti në këtë përfundim, duke u mbështetur në faktin që në
elementin e vjetër latin të kësaj gjuhe bashkëtingëllorja k-, e ndjekur nga zanorja -e ose
-i, nuk është qiellzorëzuar. Një dukuri të tillë, që e pati vënë re së pari Kopitari (shih
shën. 7) dhe pas tij Meyer-i (: 1888, 805), e kanë vënë në dukje edhe gjuhëtarë të tjerë
T4T Për
T5T Shih
T6T Sipas
T7T “...
më shumë hollësi shih Mih£escu: 1978, 34 v.
Mih£escu: 1978, 35.
Mih£escu (: 1978, 30) - me literaturë), “Numri i elementeve latine të dëshmuara në literaturën
bizantine arrin në afër 3.000 terma, nga të cilët 207 kanë mbijetuar në greqishten moderne.” Ai shton
se më të shumtë janë termat ushtarakë, juridikë, administrativë etj. dhe se depërtimi i elementeve
latine ka vazhduar për afër 1.000 vjet, qysh nga pushtimi i Greqisë, duke arritur kulmin gjatë shekujve
II-IV të erës sonë. Një pjesë e mirë e këtyre elementeve latine kanë depërtuar edhe në shqipe dhe
mbijetojnë edhe në rumanishte, si p.sh. kuventa “kuvend”, kamísi “këmishë”, saita “shëgjetë”,
spatha”, “shpatë”, kavalla “kal”, tufa “tufë” etj. (shih Mih£escu: 1978, 32 v.).
Por që shqiptarët janë pasardhës të ilirëve të vjetër... kjo mund të përforcohet edhe nëpërmjet faktit
që fjalët latine në shqipe paraqisin ende shqiptimin romak të kohës së Augustit”. Dhe këtu ky dijetar
përmend disa emra që në latinishte dalin me c- (=k-) ose g- të ndjekur nga një zanore e përparme, si
qiqer < cicer, qytet < civitas, peshk < piscis, shëngjetë < sagitta etj.
168