Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
rumanishte është rezultat i një procesi bukur të gjatë të shndërrimit të shkallëshkallshëm
të dëftorëve anaforikë përkatës të prapavendosur, atëherë është më e arsyeshme të
pranohet që shfaqja e nyjës së prapme në këto dy gjuhë është rezultat i një zhvillimi
paralel, që e ka burimin tek një prirje mjaft e vjetër e këtyre dy gjuhëve për
prapavendosjen e përcaktorëve të pavetëmjaftueshëm (shih & 16).
Prandaj, të paktën, për shqipen dhe rumanishten krijimi i nyjës shquese të
prapavendosur duhet vështruar si një zhvillim i brendshëm i secilës prej tyre, i përftuar
në pajtim të plotë me rregullsitë e prapavendosjes së përcaktorëve të pavetëmjaftueshëm
në to. Po të mbajmë parasysh edhe kohën relativisht të hershme të shfaqjes së nyjave
shquese në këto dy gjuhë, atëherë mund të mendohet se në prapavendosjen e këtyre
nyjave në këtë rast do të ketë luajtur një farë roli edhe rregullsia e dikurshme e gjuhëve
i.e. për të mos e filluar frazën me një fjalë të patheksuar (shih & 10).
15. Vetë procesi i krijimit të nyjave shquese në këto dy gjuhë duhet vështruar në lidhje
të ngushtë me një prirje relativisht të vjetër të vërtetuar në një varg gjuhësh i.e. për të
krijuar tek emrat format përkatëse për të shprehur kuptimin e shquarsisë në kundërvënie
me atë të pashquarsisë. Mjafton të kujtojmë këtu krijimin e një kundërvënieje të tillë në
greqishte të vjetër (shih II/10) si edhe në gjuhët romane perëndimore (sh. shën. 17), në
armenishte etj. Madje, një kundërvënie e tillë është përftuar edhe në gjuhë jo-i.e., si
p.sh. në gjuhët semite etj.TF18FT
16. Por ajo që i dallon këto dy gjuhë nga shumica e gjuhëve i.e. të pajisura me nyja
shquese, është prapavendosja e këtij mjeti gramatikor të shquarsisë. Siç u vu në dukje në
& 14, një dukuri e tillë duhet vështruar në lidhje të ngushtë me prirjen e vjetër të këtyre
dy gjuhëve ballkanike për të prapavendosur përcaktorët e pavetëmjaftueshëm të emrit,
d.m.th. ata përcaktorë, që përdoren zakonisht pranë emrit dhe si rrjedhim pa emrin
mund të përdoren vetëm në funksion kallëzuesor. Është fjala për klasa të tilla si
mbiemrat, rreshtorët, përemrat (më saktë, mbiemrat) pronorë, rasa gjinore e emrit apo e
përemraveTF19FT.
Në këtë grup përcaktorësh bënin pjesë edhe dëftorët anaforikë, prej të cilëve janë
përftuar nyjat shquese. Ata, ashtu si përcaktorët e tjerë të pavetëmjaftueshëm, në një
fazë më të hershme të gjuhëve në shqyrtim duhet të jenë përdorur kryesisht pas emrave,
që përcaktonin. E kështu mund të shpjegohet më natyrshëm prapavendosja e nyjës
shquese në këto dy gjuhë të vjetra të Ballkanit (shih edhe XI/19).
T18T Shih Tagliavini: 1924,515-522.
T19T Përemri i pacaktuar çdo, i cili në shqipen e sotme përdoret detyrimisht para një emri, dikur (si p.sh. tek
Buzuku) përdorej, edhe si fjalë më vete.
105