Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
dokumentim shkrimor të hershëm dhe pothuaj të pandërprerë. Siç dihet, në këtë gjuhë
në kohë të lashta ishin në përdorim forma sintetike të së ardhmesTF10FT. Por qysh nga
shekujt e parë të e.r., për të shënjuar të ardhmen, është përdorur edhe togfjalëshi i tipit
thél- “dua” dhe paskajorja e foljes themeloreTF11FT. Ky togfjalësh, i cili me kohë është
gramatikalizuar, i është nënshtruar një evolucioni të dyanshëm. Nga njëra anë,
paskajorja si rrjedhim i prirjes së hershme për mënjanimin e saj (shih IX/6) erdh e u
zëvendësua nga format vetore të lidhores të prira nga pjesëza na, dhe, nga ana tjetër,
folja “dua” me kalimin e kohës erdh e u nguros në formën e vetës së tretë njëjës të
kohës së tashme të mënyrës dëftore.
Evolucioni i kësaj forme analitike të së ardhmes vazhdoi më tej. Qysh në greqishten e
mesmeTF12FT, aty nga shekulli XIIITF13FT, si gjymtyrë e parë e saj u përgjithësua trajta e
shkurtuar e foljes ndihmëse thйlei > thи, e cila më vonë bashkë me pjesëzën nа të
lidhores përfundoi në thа, si p.sh. thа graphoTF14FT “do të shkruaj”.
Vlen të shënohet se në greqishten bizantine dëshmohet edhe tipi i së ardhmes së formuar
nëpërmjet foljes ndihmëse “kam” dhe paskajores së foljes themelore. Ky tip i së
ardhmes mbijeton në disa të folme greke, por me këtë ndryshim që paskajorja është
zëvendësuar nga e tashmja e lidhores të prirë nga pjesëza nаTF15FT.
Në greqishten e re, përveз së ardhmes së të tashmes, përkatësisht të aoristit, është në
përdorim relativisht të rrallë edhe e ardhmja e përparme. E ardhmja e së tashmes
ndërtohet nëpërmjet pjesëzës thа dhe së tashmes së lidhores, si p.sh. thа d(h)en- ~ tha
d(h)es- “do të lidh”. Kurse e ardhmja e përparme ndërtohet nëpërmjet së ardhmes së
foljes ndihmëse “kam” dhe pjesores së foljes themelore, si p.sh. thа йkh- d(h)emйno
“do të kem lidhur”.
Nëpërmjet pjesëzës thа dhe së pakryerës së foljes themelore në greqishte ndërtohet “e
tashmja e kushtores”, si p.sh. thа йd(h)ena “do të lidhja”. Por krahas kësaj përdoret edhe
forma perifastike thа мthela d(h)йsei. Kurse “e shkuara e kushtores” ndërtohet
nëpërmjet “kushtores së tashme” të foljes ndihmëse “kam” dhe pjesores, si p.sh. thа
ikha (eikha) d(h)emйno “do të kisha lidhur”TF16FT.
7. E ardhmja e formuar nëpërmjet foljes ndihmëse “dua” është përftuar edhe në gjuhët
sllave të Ballkanit, të cilat edhe në këtë pikë janë larguar nga gjuhët e tjera sllave në
përgjithësi. Siз dihet, në gjuhët e tjera sllave kuptimi i së ardhmes shprehet ose
nëpërmjet kohës së tashme (dëftore) të foljeve të aspektit të kryer (shih shënimin 3), ose
nëpërmjet formash perifrastike, kur folja është e aspektit të pakryer. Forma perifrastike
T10T Shih për këtë Schwyzer: 1959, II, 779-789.
T11T Shih Sandfeld: 1930,181 v.; ai për këtë gjë citon Dieterich-un, Untersuchungen, 245. Duke u
mbështetur tek Thumbi: 1910, & 226, Sandfeldi shton se “ky formim është ruajtur në dialekte të
ndryshme deri në ditët tona”.
T12T Shih Sandfeld: 1930,182.
T13T Shih Benveniste: 1974, (II), 133.
T14T Shih Sandfeld: 1930,182. Për trajtat dialektore të kësaj pjesëze shih Thumb: 1910,153 v.
T15T Shih Sandfeld: 1930,184 (me literaturë). Sandfeldi po aty, shton se në kolonitë greke të Italisë jugore
ndeshet trajta e së ardhmes e tipit ékho na grapso “kam të shkruaj”, ashtu si tek arbëreshët e Italisë.
(shih & 15). Sipas Rohlfs-it, Grammatica storica dei dialetti italogreci (München 1977), f. 194 (cituar
sipas Solta-s: 1980,219), në të folmet greke të Italisë jugore përdoret edhe togfjalëshi i tipit é'nna
pame (= ékho nà pame) në kuptimin “duhet të shkojmë”.
T16T Shih Thumb: 1910, 153, 155-156.
110