Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
Një pjesë jo e vogël e huazimeve turke kanë mbetur në përdorim edhe pas fushatave të
organizuara në vende të ndryshme të Ballkanit për zëvendësimin e tyre me fjalë të vjetra
vendi ose me fjalë të reja të krijuara nergut për mënjanimin e atyre huazimeve.
16. Siç u përmend në & 14, në gjuhët e Ballkanit, bashkë me huazimet, nga turqishtja
kanë depërtuar edhe disa prapashtesa fjalëformuese. Ato i ka vënë në dukje së pari
Mikloshiçi (: 1889, 2 v.), i cili përmend, ndër të tjera:
1) -ça (me origjinë persiane). Këtë prapashtesë ai e përmend vetëm për bullgarishten
dhe serbishten. Por kjo prapashtesë në trajtën -çe ka depërtuar edhe në gjuhën shqipe, si
p.sh. fshaçe < fshat-çe, dibran-çe, turçe < turk-çe etj.
2) -xhi/-çi (në të gjitha gjuhët e Ballkanit me përjashtim të greqishtes), si p.sh. në
shqipe: boja-xhi, sahat-çi etj.
3) -li/-lli. Për këtë prapashtesë Mikloshiçi jep shembuj vetëm nga serbishtja dhe
bullgarishtja; por ajo ndeshet edhe në shqipe si p.sh.: namus-li, manastir-li, qejf-lli,
sevda-lli etj.
4) -llëk (në të gjitha gjuhët e Ballkanit, me përjashtim të greqishtes),si p.sh. në shqipe:
budalla-llëk, fukara-llëk, nikoqir-llëkTF19FT etj.
Prapashtesat turke, në përgjithësi, në gjuhët e Ballkanit nuk janë bërë prodhimtare. Ato
rrallë u prapangjiten fjalëve të burimit jo-turk.
17. Marrëdhëniet midis popujve ballkanas gjatë shekujve dhe fatet historike të
përbashkëta kanë bërë që në gjuhët e tyre të përhapen, përveç një fondi të përbashkët
fjalësh (shih && 3-16), edhe mjaft shprehje frazeologjike tipike për këto gjuhë. Është
fjala për shprehje frazeologjike të tilla, që ndeshen kryesisht në gjuhët e Ballkanit dhe
që në përgjithësi janë fryt i një mendësie të përbashkët të popujve ballkanas, e
kushtëzuar kjo nga rrethanat e ngjashme historike, në të cilat ata kanë jetuar, si edhe nga
marrëdhëniet e ndërsjella midis tyre.
Megjithëse çështja e shprehjeve frazeologjike të përbashkëta të gjuhëve ballkanike nuk
e ka tërhequr sa duhet vëmendjen e ballkanistëve, prapë nëpërmjet ndihmesave të
botuara deri sotTF20FT ka qenë e mundur të hidhen disa hapa të mirë edhe në këtë fushë
studimesh. Por duhet pranuar se këtu mbetet ende shumë punë për të bërë, jo vetëm për
të mbledhur e për të vënë në dukje sa më shumë nga shprehjet frazeologjike të
përbashkëta të gjuhëve ballkanike, por edhe për të shpejguar rrethanat historikeshoqërore,
që i kanë dhënë shkas përhapjes së tyre në të gjitha gjuhët e Ballkanit ose në
një pjesë prej tyre.
Në këto rrethana, duke pasur parasysh edhe synimet dhe përmasat e kësaj vepre, këtu po
ndalemi në disa konsiderata të përgjithshme lidhur me shprehjet frazeologjike të
përbashkëta të gjuhëve ballkanike. Në këtë rast na duket me interes të ndalemi në këto
çështje: 1) Tipat më të përhapur të shprehjeve frazeologjike; 2) me ç'vlerë kategoriale
përdoren ato dhe mënyra e ndërtimit të tyre në gjuhë të veçanta; 3) burimi i mundshëm i
frazeologjizmave ballkanikë.
18. Tipi më i përhapur i shprehjeve frazeologjike në gjuhët e Ballkanit duket se është ai
që është përftuar nëpërmjet shndërrimit të togfjalëshave të lirë (që vazhdojnë të
përdoren ende edhe si të tillë) në togfjalësha frazeologjikë. Në këta togfjalësha gjymtyra
T19T Përveç këtyre, Mikloshiçi jep edhe prapashtesat -çëk/-çik, -xhëk/-xhiq në bullgarishte, rumanishte etj.,
-si në bullgarishte dhe serbishte, si edhe prapashtesën -tar, e cila nuk është prej burimi turk (persian -
dar). (shih për këtë Xhuvani-Çabej: 1962,88 v.)
T20T Nga këto po përmendim: Papahaxhi: 1908; Çabej: 1936; Sandfeld: 1930,7 v., 205 v.; Thomaj-Lloshi;
1967: Schaller: 1975,200 v.; Banfi: 1980,109 v., etj.
172