Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
plotë në disa dialekte dhe të folme, nëpërmjet zëvendësimit të saj me forma vetore të
lidhoresTF21FT.
Në përgjithësi, mund të pohohet se mënjanimi i paskajores ka qenë më i madh në
dialektet dhe të folmet rumune më jugore, sidomos në aromunishte, meglenishteTF22FT dhe
në dakorumanishten jugore. Kurse në istro-rumanishte paskajorja është ruajturTF23FT. Edhe
në të folmet veriore dhe perëndimore të dakorumanishtes paskajorja nuk është
mënjanuar fort nga përdorimiTF24FT. Vlen të shënohet se në dakorumanishte paskajorja
është ruajtur ende në disa tipa ndërtimesh, si p.sh. pas foljeve gjysmëndihmëse a putea
“mund”, a vrea “dua”TF25FT.
Mënjanimi i paskajores nëpërmjet zëvendësimit të saj me anë të formave vetore të
mënyrës lidhore ka nisur qysh në periudhën paraletrare të rumanishtes, d.m.th. para
shekullit XVI. Në tekstet e vjetra rumune kjo dukuri ndeshet, por nuk është e
përgjithësuar. Sidoqoftë, zëvendësimi i paskajores me anë të mënyrës lidhore duhet të
jetë përftuar, pasi kjo e fundit ishte pajisur me pjesëzën me origjinë lidhëzore s£ (shih
shënimin 21).
9. Ndërkaq në rumanishte, ashtu si në shqipe, (shih && 11,13), është përftuar edhe një
dukuri e përkundërt. Është fjala për përdorimin e pjesores së shkuar pësoreTF26FT të prirë
nga parafjala de, pentru etj. me vlerën e një paskajoreje me funksione sintaksore të
kufizuaraTF27FT. Kuptohet vetiu që ndërtimet e këtij tipi kanë bërë të mundur mënjanimin e
pjesshëm të përdorimit të formave të lidhores. P.sh. të krahasohen: Era de sp£lat “Ishte
për t'u shplarë”. Îl chemase pentru scuturat “E kishte thirrur për ta shkundur”TF28FT.
10. Për sa i takon gjuhës shqipe, këtu çështja e mënjanimit të paskajores paraqitet shumë
më e ndërlikuar se në gjuhët e tjera ballkanike, që u shqyrtuan në && 6-9. Për gjuhën
shqipe duhet përcaktuar më parë se për çfarë paskajoreje mund të bëhet fjalë në këtë rast
- për një paskajore sintetike të ngjashme me ato të gjuhëve të tjera i.e. (shih && 2-3),
apo për formën e pashtjelluar analitike të tipit me ba, që në periudhën e dokumentuar të
kësaj gjuhe del kryesisht në dialektin verior të saj? Siç dihet, në studimet e derisotme
T21T Mënjanimi i paskajores nga lidhorja në rumanishte është përftuar pas pajisjes së lidhores me pjesëzën
s£, e cila e ka burimin tek lidhëza kushtore latine si. Përdorimi i kësaj fjalëze si pjesëz e lidhores ka
nisur qysh në rumanishten “primitive”, d.m.th. midis shekujve VII-X (shih Iv£nescu: 1980,343,416).
T22T Shih Sandfeld: 1930,174.
T23T Shih Sandfeld: 1930,174; Solta: 1980,211; Schaller: 1975,156.
T24T Shih Banfi: 1980,62.
T25T P.sh. Nu pot dormi, krahas Nu pot s£ dorm “Nuk mund të fle”. Voiu face, krahas o s£ fac “Do të bëj”
(shih VII/10). Shih për këto Sandfeld: 1930,184; Iv£nescu: 1980,414; Banfi: 1985,62. Solta:
1980,211, shënon në bazë të literaturës së shfrytëzuar edhe tie cînta “Ai di (=mund) të këndojë”.
Këtë tip ndërtimi e shënon edhe Iv£nescu: 1980,415.
T26T Është fjala për format e tipit f£cut, scris etj., që në GLR I, 268, në këtë përdorim trajtohen si supin.
T27T Është fjala për ndërtime të tipit pentru scris “për të shkruar”, am de citit “kam për të lexuar", greu de
spus “difficile dictu" etj. Për togjet e tipit de f£cut, pentru scris etj. disa gjuhëtarë si Sandfeldi:
1930,130, Pancratz-i: 1925,147, etj. mendojnë se kryejnë funksionin e paskajores (në më të shumtën e
rasteve me kuptim qëllimor), kurse GLR I,268 ndërtime të tilla i trajton si supin (shih edhe shënimin
26). Të kihet parasysh se një formë e tillë përdoret edhe pas foljes pavetore trebuie, si p.sh. trebuie
f£cut “duhet bërë”.
T28T Për më shumë sqarime lidhur me përdorimin e emrave prejfoljorë në togje të tilla të gramatikalizuara
në shqipe dhe në rumanishte shih Demiraj: 1972,165 v.; 1986,977 v.
139