Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
më vonë, sidomos Зabej në punime të tij të ndryshme. Elementit latin të shqipes ky
dijetar i ka kushtuar një studim të posaзëm (shih Зabej: 1974, 13-51), ku janë vënë në
dukje, ndër të tjera, edhe treguesit arkaikë të elementit latin të shqipes. Nga këta duhen
përmendur:
a) Evolucioni au > a ka prekur shtresën më të vjetër të elementit latin të shqipes, si
p.sh.: aurum > ar, gaudium > gas, laurus > lar etj. Kurse në shtresën më të vonë
diftongu latin au nuk është thjeshtuar në a, si p.sh.: causa > kafshë, laud - > lavd etj.
b) evolucioni - > e, ashtu si në elementin e trashëguar të shqipes (krahaso p.sh. ne <
+ n-s, te-të < + oct- etj.) është përftuar edhe në shtresën më të vjetër latine të saj, si p.sh.:
p-mum > pemë, h-ra > herë etj.
c) Rënia e bashkëtingëlloreve mbylltore të zëshme mes dy zanoresh (ashtu si në
elementin e trashëguar i.e.), si p.sh. cubitus > kut, medicus > mjek, padul - > pyll etj.
Kurse në një shtresë më të vonë latinizmash kjo dukuri nuk shfaqet, si p.sh.: paganus > i
pëganë/i pëgërë, plaga > plagë etj.
d) Evolucioni i tj-, dj-, kj- përkatësisht në s-, z-, q-, si p.sh.: vitius > ves, ratio > (a)rësye,
radius > rreze, facies > faqe, socius > shoq etj.
10. Për vjetërsinë e madhe të ndikimit latin mbi “nënën” e shqipes dëshmojnë edhe dy
fakte të tjera: 1) Prania e një numri të konsiderueshëm latinizmash, që nuk ndeshen në
rumanishte, përkatësisht në gjuhët romane perëndimore. 2) Burimi latin i terminologjisë
kishtare më të vjetër të shqipes.
Për sa i takon dukurisë së parë, MihЈescu (: 1966/1, 30 v.) ka vërtetuar se në gjuhën
shqipe kanë mbijetuar 85 fjalë prej burimi latin, që nuk ndeshen në asnjë gjuhë romane.
Të tilla janë p.sh.: bujk < bubulcus, mërrajë < hibernalia, shelqëror < sarcinarius,
tërfurk < trifurcus, qift < accipiter, mushkonjë < + musconea, kulshedër < chersydrus,
shpnetkë/shpretkë < + spleneticum, shullг/shullë < solanum etj. Po ky dijetar (po aty, f.
21) përmend 151 fjalë të shqipes prej burimi latin, që nuk ndeshen në rumanishte. Të
tilla janë: mik < amicus, anmik/armik < inimicus, bekoj < benedicere, qelq < calix
(calicis), kështjellë < castellum, qind < centum, gjel < gallus, gjymtyrë < iunctЇra, mjek
< medicus, rjetë < rete, shërbej < servire, shpërej < sperare, vullnet < voluntas
(voluntatis) etj.
Edhe huazimet më të hershme të terminologjisë kishtare të shqipes prej burimi latin
paraqiten me ndryshime të tilla fonetike, që dëshmojnë për një vjetërsi të madhe të tyre.
Të tilla janë, ndër të tjera: lter < altare, engjëll < angelus, bekoj < benedicere, i
krishtenë/i krishterë < christianus, kryq < crux (crucis), klishë/kishë < ecclesia, ipeshkv
< episcopus, ungjill < evangelium, mallkoj < maledicere, meshë < missa munëg/murg <
monacus, i pëganë/i pëgërë < paganus etj.TF8FT
Duke u mbështetur në faktet e përmendura në këtë paragraf dhe në paragrafin e
mëparshëm, mund të pohohet që ndikimi latin mbi “nënën” e shqipes është kryer
pikërisht në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, ku pushtimet romake kanë
nisur mjaft herët (shih II/27).
11. Në studimet kushtuar gjuhësisë ballkanike është bërë fjalë edhe për ballkanizma
leksikorë të burimit sllav. Në këtë rast është fjala për huazime sllave në shqipe,
rumanishte dhe greqishte. Në të tria këto gjuhë, ku më shumë e ku më pak, ndeshen
huazime sllave, që kanë depërtuar gjatë kontakteve me popujt sllavë pas dyndjeve të
tyre në Gadishullin Ballkanik, d.m.th. pas shekujve VI-VII të erës sonë. Sllavizmat në
T8T Shih
Çabej: 1974, 19 v.
169