Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
16. Edhe nga sa u parashtrua përmbledhtas në && 14-15, del e qartë se midis “nyjave të
përparme” të shqipes dhe të rumanishtes, me gjithë ndryshimet jo të pakta midis tyre
(shih & 15), ka mjaft pika të përbashkëtaTF20FT. E kjo e bën të pashmangshme pyetjen nëse
ka ndonjë lidhje historike midis tyre. Kësaj pyetjeje deri sot i janë dhënë përgjigje të
ndryshme, që këtu nuk është rasti të jepen me hollësi. Disa gjuhëtarë kanë parë këtu një
nga bashkëpërkimet midis shqipes dhe rumanishtesTF21FT, kurse disa të tjerë ose i kanë
vështruar këto si dy dukuri historikisht të palidhura midis tyreTF22FT ose nuk janë shprehur
fare për këtë зështjeTF23FT.
17. Një sqarim sa më i saktë i këtij problemi nuk mund të bëhet, në rast se nuk mbahet
parasysh koha e shfaqjes së “nyjave të përparme” në të dyja këto gjuhë, të cilat kanë të
përbashkët edhe prapavendosjen e nyjës shquese. Por dokumentimi shkrimor relativisht
i vonë i të dyja këtyre gjuhëve e bën shumë të vështirë që të përcaktohet me saktësi
koha, kur ka zënë të shfaqet kjo risi në secilën prej tyre. Sidoqoftë, duke shfrytëzuar të
dhënat e krahasimit historik të brendshëm, edhe në këtë rast mund të arrihet në disa
përfundime të argumentuara.
Kështu, për të përcaktuar në vija të trasha vjetërsinë e “nyjave të përparme” në gjuhën
shqipe, mund të shfrytëzohen të dhënat gjuhësore që karakterizojnë këto “nyja” në fazën
e dokumentuar të kësaj gjuhe, dhe të vështrohen ato në një kornizë më të gjerë të
evolucionit të sistemit emëror të saj. Në fazën e dokumentuar të gjuhës shqipe “nyjat”
në shqyrtim dalin me trajta të tilla rasore, që bëjnë të mundur dallimin e tri gjinive -
mashkullore, femërore dhe asnjanëseTF24FT. Natyrisht, trajtat e gjinisë asnjanëse në këtë
rast, ashtu si edhe në rastin e nyjave të prapme shquese, kanë ardhur duke u mënjanuar
gjithnjë e më shumë gjatë këtyre shekujve të fundit. Një dukuri e tillë ka qenë në pajtim
të plotë me evolucionin e vetë gjinisë asnjanëse në gjuhën shqipeTF25FT. Duke pasur
parasysh një dukuri të tillë, mund të arrihet në përfundimin që “nyjat e përparme”, për të
cilat bëhet fjalë këtu, duhet të jenë shfaqur jo më vonë se ajo periudhë e evolucionit të
shqipes, kur gjinia asnjanëse në këtë gjuhë ishte ende mjaft e gjallë. E duke qenë se ndër
huazimet sllave të shqipes mungojnë gjurmë të sigurta të gjinisë asnjanëse, megjithëse
në gjuhët sllave të Ballkanit, ashtu si në gjuhët e tjera sllave, gjinia asnjanëse është
ruajtur mirë në rrymë të shekujve, është arritur në përfundimin që zanafilla e “nyjave të
përparme” të shqipes duhet të jetë më e hershme se kontaktet e saj me sllavishten e
BallkanitTF26FT.
18. Sidoqoftë, “nyjat e përparme” të shqipes, që janë bërë prej kohësh pjesë e
pamungueshme e mbiemrave, e emrave prejfoljorë të tipit të folur-i-t dhe e rasës
T20T Këtu është fjala për vetë procesin e krijimit të “nyjave të përparme” në këto dy gjuhë, ku ato përdoren
kryesisht me mbiemrat dhe me rasën gjinore. Të kihet parasysh edhe përdorimi i “nyjave të përparme”
para numërorëve dy e lart, për të shenjuar një tërësi të përcaktuar. Khs. shqip: të dy, të tre, të katër etj.,
rumanisht: cei doi, cei trei, cei patru etj. (por edhe tusdoi, tustrei, tuspatru etj.).
T21T Shih, ndër të tjerë, Çabej: 1963, 91, Solta: 1980, 189 v.
T22T Shih për këtë Demiraj: 1986, 326 v.
T23T Shih ILR II, 235.
T24T Khs. p.sh. në rasën emërore të mbiemrave të nyjshëm: djalë i mirë ~ vajzë e mirë ~ djathë të mirë (sot
djathë i mirë). “Nyja e përparme” e gjinisë asnjanëse shfaqet më dendur tek autorët e vjetër, si p.sh.
tek Buzuku:... gjyqitë e ligjsë të klenëve të vërtetë...;... sytë tat anshtë të keq tash... etj.
T25T Shih për këtë Demiraj: 1986, 181 v.
T26T Shih Demiraj: 1986, 326.
162