Gjuhësi Ballkanike

http://www.dielli.net
midis tyre, i ka bërë disa gjuhëtarë ta shikojnë këtë si një dukuri me burim të
përbashkët; madje, ndonjë e ka kërkuar zanafillën e saj qysh në substratin trakTF14FT.
Me sa duket, dukuria në shqyrtim si në shqipe edhe në rumanishte nuk duhet të jetë aq e
vjetër, sa të na bëjë të ngjitemi deri në substratin trak apo në ndonjë substrat tjetër.
Sidoqoftë, ka pak gjasë që kjo dukuri në këto dy gjuhë të ketë zënë fill në një kohë, kur
ato kanë qenë në kontakt të drejtpërdrejtë midis tyre, d.m.th. para dyndjeve sllave në
Ballkan. Prandaj dukuria në shqyrtim në këto dy gjuhë duhet të jetë zhvilluar në mënyrë
të pavarurTF15FT.
14. Në shqipe dhe në rumanishte, siз dihet, krahas nyjave shquese të prapavendosura
janë përftuar edhe të ashtuquajturat nyja të përparme, të cilat janë një zhvillim i
brendshëm në secilën prej tyreTF16FT. Funksionet, që kryejnë “nyjat e përparme” në këto dy
gjuhë, të paktën, në fazën e dokumentuar të tyre, janë pjesërisht të përbashkëta dhe
pjesërisht të ndryshme. Kështu, në të dyja këto gjuhë “nyjat e përparme” përdoren
kryesisht:
1) Si elemente përbërëse të mbiemrave dhe të rreshtorëve. P.sh. në shqipe: i mirë, i keq,
i shkathët etj.; i pari, i dyti, i dhjeti etj. Por në rumanishte mbiemrat marrin “nyja të
përparme” vetëm kur përdoren pas një emri të shquar (shih & 18).
2) Si elemente përbërëse të rasës gjinore. P.sh. në gjuhën shqipe: një shok i vëllait ~
shoku i vëllait, libri i një shoku etj. Por në rumanishte gjinorja paranyjëzohet vetëm kur
vjen pas një emri të pashquar (shih & 18).
15. Midis “nyjave të përparme” të shqipes dhe të rumanishtes ka edhe ndryshime të
rëndësishme. Kështu, ndërsa në shqipe “nyjat e përparme” në të gjitha funksionet dalin
me forma rasore të njëjtaTF17FT, në rumanishte “nyjat e përparme” të mbiemrave kanë një
burim të ndryshëm nga ato të rasës gjinoreTF18FT (shih shembujt tek shënimi 19).
Një ndryshim tjetër themelor midis këtyre dy gjuhëve është edhe shndërrimi i “nyjave të
përparme” të shqipes në pjesë përbërëse të paveзueshme të mbiemrave, të rreshtorëve
dhe të rasës gjinore, зka dëshmon edhe për vjetërsinë e tyre mjaft të madhe, ndërsa në
rumanishte ato kanë një përdorim sintaksorisht të kufizuar. Siз dihet, në rumanishte
“nyjat e përparme” mbiemërore përdoren rregullisht vetëm kur vijnë pandërmjetshëm
pas një emri të shquar, ndërsa “nyjat e përparme” të gjinores përdoren rregullisht vetëm
kur vijnë menjëherë pas një emri të pashquarTF19FT.
T14T Shih Demiraj: 1972, 54 v.
T15T Për më shumë sqarime shih Demiraj: 1972,49-66 dhe 1986,205-209.
T16T Këtu është fjala për “nyjat e përparme”, që ndeshen në fazën e dokumentuar të këtyre dy gjuhëve, ku
ato kryejnë funksione, në përgjithësi, të ndryshme nga ai i shquarsisë. Si rrjedhim, këtu nuk po
ndalemi në hipotezën e disa gjuhëtarëve, sipas të cilëve në shqipe, përkatësisht në rumanishte, nyja
shquese në krye të herës ka qenë e paravendosur (shih për këtë çështje Demiraj: 1986,308 v.,
përkatësisht Solta: 1980,188).
T17T Nuk po ndalemi këtu në çështjen e diskutueshme nëse format e rasave të ndryshme të këtyre nyjave
për të tri gjinitë kanë një burim të përbashkët apo jo; shih për këtë Demiraj: 1986, 352 v. Për burimin e
“nyjës së përparme” të para numërorëve themelorë (të dy, të tre etj.) drejtpërdrejt nga përemri dëftor
shumës shih po aty, f. 321.
T18T Është fjala për “nyjën e përparme” cel (cea, cei, cele) të mbiemrave me burim nga dëftori acel (acea,
acei, acele), dhe për “nyjën e përparme” të rasës gjinore al (a, ai, ale); për burimin e këtyre shih ILR
II, 235, kurse për trajtat e ndryshme dialektore shih Coteanu: 1969, 114 v.
T19T Khs. p.sh.: om bun ~ omul cel bun “njeri i mirë ~ njeriu i mirë”, nga njëra anë, dhe o cas£ a vecinului
~ casa vecinului “një shtëpi e fqinjit ~ shtëpia e fqinjit”, nga ana tjetër. Për hollësi të tjera shih
Demiraj: 1986, 326 v.
161