tasavvuf feısefesi - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

konuda İ bnu'l- Ar abi şunlar ı söylemektedir: İnsan kendi fiilerinden sorumludur,
ve kendi kaderini kendisi yapmaktad ır. Buna rağmen, kendisi, ahlaki
anlamda fail-i muhtar, yani fiillerini kendisinden ba şka harici ya da dahili
herhangi bir belirleyici âmilden ba ğımsız olarak irâde eden bir fail de ğildir.
bnu'l- Ar abrnin görü şüne göre, İnsan. şu özel anlamda sorumludur: İnsanın
fiilleri do ğrudan do ğruya kendisinden ç ıkmaktad ır ve kendi istidad ıyla ve bu
istidad ı idare eden kanunlarla belirlenmi ştir. Bu kanunlar öyle sabit ve değişmez
kanunlard ır ki, Allah bile onlar ı deği ştiremez. Her şey ezelden takdir
edilmiştir "Subatunda (sende gizli) olan, zuhurunda ortaya ç ıkar; kaderin
sırrı işte budur". Ib nu'l- Ar abi, insan fiillerinin harici bir fail taraf ından
belirlendiğine inanan Cebriye ile ayn ı fikirde de ğildir. Bu fâili Cebriye,
kendilerinden farkl ı ve ba şka bir şey olarak Allah'la ayn ı görürler. ibnur-
Arabi, aynı şekilde, Allah' ın insan ı ve bütün fiillerinin yaratt ığını kabul eden
E ş carilerden de ayr ılmaktad ır. ibn.u'l-Arabi ısrarla ferde d ışarıdan
yüklenen mecburiyet anlam ındaki cebri inkar eder 427; fakat yine de ihtiyâra
(seçme gücüne) inanmaz. Onca, insanlar ın ihtiyar' (hür iradesi) yoktur. Onlar
için sadece bir yol aç ıktır, ve seçmeleri gereken yol da budur, çünkü bu yol
onların kendi zorunlu kanunlar ı tarafından belirlenmi ştir. İbnu'l-Arabi'nin
ifadesine göre, insan öyle yarat ılmıştır ki, Allah' ın yap ılmasını arzu etti ği şeyi
fiilen yerine getirir; bütün seçilmesi mümkün olan yollardan Allah' ın dilediği
fiili meydana getirenini seçer. Bu, Leibnitz'in "Önceden tesis edilmi ş (ezdi)
Ahenk" görü şüne geniş çapta benzemektedir.
iyilik olsun kötülük olsun, hepsini kendisine bula ştıran insand ır, "öyleyse
b ırakal ım sadece kendi övgüsünü ve yergisini yapsm ,,428 . Bu hususta
Allah'a ait olan sadece belirli fiillerin gerçekle şmesini buyurmaktad ır. Bu,
O'nun iradesini meydana getirmekle birlikte, bu irade, şeylerin sabit kanunlarıyla
belirlenen bilgisi tarafından takdir edilmi ştir429. Böylece, İbnu'l-
Arab rnin muhakemesinin bir özelli ği olan, kapal ı bir dü şünce dâiresi içinde
döner dururuz.
Aç ıkça görülmektedir ki, böyle bir nazariyede hür iradenin hiçbir faaliyet
sahası yoktur, ve insan ın, tabii yerçekimi kanunlar ına uyarken bir adam ın
üzerine dü şüp, onu öldüren bir ta ştan daha fazla sorumlu tutulmamas ı gerekir.
Sorumluluk veya ahlaki yükümlülü ğün, irade olmad ıkça, hiçbir anlam ı yoktur.
İ bn.u'l-Arabi'n.in nazariyesi Ahlak'ta İlmi Determinism olarak bilinen
nazariyenin pek çok hususiyetlerini hâizdir. Sözü edilen iradi fiiller de dahil,
427. Futüldit, I, s. 51,1. 6 a şağıdan.
428. Fusfis, s. 160; türk. çev., s. 93.
429. Fusiis, ss. 239-240; türk. çev., ss. 154-155. Kar., Fusüs, s. 123 veya 120; türk. çev., ss.
66 veya 65: "O (Allah) onlar ı olduklar ı gibi biliyordu"...
137