tasavvuf feısefesi - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

a, ibnu'l-Arabrnin Vandet-i vuctıdcu Bir'i kadar Görülen "demden uzak
de ğildir. Hala Sevgi, I şık (nur) ve Rüh olarak nitelendirilmektedir. Halbuki
İ bnu'l- Ar abrnin. Bir'i (Zat' ı), ancak Muhammed'in Hakikat ı ad ını verdiği
bir arac ı vas ıtasıyla hareket eden ve bilinen a şkın, yalda şilamayan ve s ıfatsız
bir Varlık'tır. Son olarak, İ bnu'l- Arabrnin doktrininin Hristiyan doktrininden
çok daha geni ş bir uygulama alanı bulunmaktad ır. Sadece bir Kelâm
değil, kelâmlar vard ır: (her şey bir Kelimetullah oldu ğu için), her şey
gücünü ve bilgisini Kelâm'dan alan bir kelarr ıdır; çünkü bütün e şya hem
Zihin'de hem de Kelam'm Zat' ında bulunmaktad ır.
Biz şimdi teker teker bu kaynaklar üzerinde duraca ğız. H all â c'dan gelen
etkiler hakk ında yeteri söz söylendi ği için, bundan sonra ele al ınacak olan
konu, Kutup nazariyesi, yani Kelâm' ın tasavvufi yönü ile ilgili olarak
ismacililerin İ bnu'l-Ar abi üzerindeki etkisidir.
Kutup fikri Safilik kadar eskidir. İlk Süfiler ortak bir ilham ve vahiy
kayna ğına inanarak, bu kayna ğın Muhammed ve vârisleri ile ayn ı oldu ğuna
inand ılar. Fakat İ bnu'l-Ar abrden önce, hiçbir devirde, Muhammed'in
bir hayat, yaratma, ilham ilkesi ve hatta Allah' ın Kendisi ile ayn ı olduğu böylesine
ısrarla kabul edilmemi ştir. Ibnu'l-Arabi art ık tamam ıyla Sisıfiliği
yans ıtan yaz ılarda gördü ğümüz Kutup fikrini muhafaza etmemektedir. Onun
kutbu bir Veli ya da Peygamber de ğil, kozmik bir İlke'dir. is ma 'il ilerin
ve Karmatilerin masum i ınâmı İslam kaynaklar ında bu görü şe en yak ın
olanıdır. Mesela, imamilerden Ahmed b. el-K eyy al, a şağıdaki hususiyetlerin
Yetkin im.am' ı yans ıttığını bildirir:
I. "Yetkin İmam, yüksek feleklere, a şağı âleme (el-enfus) hakim olacak
gücü (kudreti) veren kimsedir".
II. "Yetkin İmam bütün küllileri kendi zat ında birle ştirir" (karrara
el-külliyye fi nefsihi) 26°.
Bu nokta, İ 13 nu'l-Ar abrde gördü ğümüz Kelâm gibi, bir şeyin faaliyetini
genelle ştirme e ğilimi göstermektedir. Fakat özellikle K armatilerinki ile
ibnu'l-Arabrnin görü şü aras ındaki en önemli benzerlik, mertebeler zinciri
konusundad ır. Külli aklın tezâhürleri say ılan Karmatilerin I/at ıkları (akıllı
varlıkları), İ bnu'l-Arabrnin nazariyesinde Peygamber ve Velilere (logoi)
pek uygun dü şmektedir261. Karmatilerin 6. devir nat ıklar (ak ıllı varlıklar)
260. Bak., Şehristani, el—Milel ve en—Nihal, ne şr.: Cureton, I, s. 138.
261 Imamiler (Batıni Fırkası) pek garip bir şekilde peygamberleri (Mit ık/ar ı) "yetkin ve olgun
insanlar" (kdrail betlig) şeklinde tasvir etmektedir. Bu, I b nu'l-Ar a Unin "Yetkin Insan"
ının kayna ğı olması pek muhtemel olan bir deyimdir. Bak., Şehristâni, adı geçen eser, I,
s. 148.
88