tasavvuf feısefesi - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

c) İ bn ııi-Arabi'nin Ö ğretisinde bir "Maliyet Telâkkisi
Daha önce de belirtildi ği üzere, İ bnu'l- Ar abi'nin vandet-i vucadculuğu
bir çe şit akosmismdir. Bu ö ğretide belirli türden bir ulûhiyetin bulunduğunu
hat ırda tutmak önemlidir. Bu ulûhiyet, ba şka ne olursa olsun, dinin
ortaya koydu ğu ahlaki ve şahsi bir Allah de ğildir. Hiç bir zaman vandet-i
vucûd ö ğretisine ait bir Allah da olamaz 175. Onunki B ousset'nin de dediği
gibi, "Allah' ın kendisinden ba şka her şeyi Allah yapan bir vandet-i vucad
şeklidir. Fakat her şeyi Allah haline koysa bile, bir Allah telakkisi üzerinde
ısrarla duru şudur ki, ib nu'l- Ar abi ve S pino z a l76 gibi şahsiyetlerin vandet-i
vudıdculu ğunu kör maddecilikten ay ırır. Onlar ın dini duygu ve tav ır al ışlar ı
ancak çok az bir şekilde s ıradan theistlerinkinden ayr ılır. Gerçekten de hazan
onlar daha da derin ve şiddetli bir duyguya sahiptirler. Alemi Hakikat'la
bir görseler de, bu Hakikate a şıkt ırlar ve ona taparlar. Ona taparlar derken,
ona yakar ırlar de ğil, onun kendi kendisini sürdürmesi ve ba ğıms ızlığı kar şı -
s ında yal ın " şekiller" ve "tezâhürler" olarak kendi çaresizliklerini idrak etmek
suretiyle bunu yaparlar demek istiyoruz. Hiç bir theist, "böylece her şey için
yalnız O'na güveniriz: di ğer şeylere güvencimiz gerçekte O'na güvencimizdir;
çünkü onlar O'nun tezâhürlerinden ba şka bir şey de ğildir". diyen vandet-i
vuctideu İ b nu'l Arabi'den daha derin bir duyguyu ızhar edemez. Bir
defas ında Bayez1c1 Allah'a, "Rabbim, Sana ne ile yakla şabilirim" diye sormu
ş, Allah da, "Bana ait olmayanla", yani kulluk ve ba ğlılıkla cevab ını
vermi ştir"m Mad d e ci p an theist için önemli olan, olgular ın (var olanlar ın
ve gerçek olanlar ın hepsi) çoklu ğudur. Öte yandan ibnu'l-Arabi (kendi
tarz ında) olgular ın ötesinde uzanan, her şeyin alt ında yatan ve her şeyi kontrol
eden Hakikat'a, bir aynadaki gibi, Görülen Alemdeki varl ığını ve yetkinliklerini
aksettirene tapulu ve onlar ı yüceltir. Bu nedenledir ki, ibnu'l-
Arabi, Hakikat' ın her iki manzaras ına (içkinlik ve a şk ınlık) a ğırl ık verir.
Bununla birlikte bu a ğırlığın biri ya da di ğeri üzerindeki derecesi onun ruhi
durumuna göre de ği şiklik gösterir. Onun içkin cihet üzerine verdi ği a ğırlık,
zaman zaman o derece kuvvetlidir ki, bu, onun sistemine, Allah' ı E ş carilerin
İlk Cevheri ile ve bütün olgular ı onun hal ya da arazlar ı ile aynı saydığı zamanki
gibi, 178 maddeci bir vandet-i vucadculuk görüntüsü verir 179. Fakat diğer
175. Kar., A. M. Fairbairn, Studies in the Philosophy of Religion and History, Londra 1876, s.
382.
176. Onlar ın ö ğretisine idealist ya da Ruhâni Panteism diyebiliriz.
177. Konu takdire de ğer bir şekilde Futühât II, s. 21'de i şlenir. Aynı fikir dikkate de ğer bir
tarzda ibnu'l-Ar abrnin "Şeceret el-Kevn", Kahire 1343, s. 27'de ifâcle edilir. Ibm'''.
Arabi, burada, Bütün'e olan en derin duygular ını dile getirir.
178. Bak., Fusıls, s. 376 ve ss. 227-228; türk. çev., ss. 262, 143-144.
179. Bak., meselfi, Fusüs, ss. 357, 376; türk. çev., ss. 249, 262.
64