Andrzej Klonder BROWARNICTWO W PRUSACH KRÓLEWSKICH ...

63
przynajmniej do 1636 r. część z nich najpewniej także korzystała z
młyna miejskiego. Z chwilą gdy konkurencja rzemieślnicza była coraz
ostrzej zwalczana przez cech (po 1636 r,), dla kontynuujących produkcję
jedynym wyjściem był przemiał poza miastem. We wsiach Niziny
Elbląskiej, jak również poza granicami posiadłości miasta, działały młyny,
których klientela była dość zróżnicowana. Korzystali z nich poddani
miasta mający prawo do warzenia piwa w czasie żniw oraz w razie
braków w zaopatrzeniu. Wielkość waru nie mogła jednak wówczas przekraczać
10 korcy słodu. Natomiast chłopi Wysocczyzny Elbląskiej męłli
słody w młynie miejskim. Obok bardzo ograniczonej co do rozmiarów
legalnej produkcji chlopslciej, przez całą pierwszą połowę XVII w. kwitła
też produkcja nielegalna prowadzona przez chłopów i karczmarzy 5 . Niestety
nie jest możliwe określenie jej rozmiarów. W latach pięćdziesiątych
XVII w. coraz więcej piwa warzono w stanowiących własność poszczególnych
patrycjuszy folwarkach. Choć produkcja była zapewne większa
od nielegalnej chłopskiej, nie sposób jednak określić jej rozmiar/.
Panowie rajcy i inni posiadacze folwarków męłli słody w młynach na
Nizinie lub w pobliskich położonych poza terytorium Elbląga miejscowościach,
np, w Kadynach. Działo się to, jak podkreślali cechowi browarnicy
w 1652 г., z uszczerbkiem wpływów z królewskiej akcyzy, dochodów
miast z przemiału i zysków samych browarników 6 . W ten sposób
umyka z pola widzenia istotna część przemiału słodów mieszczańskich.
Wydaje się jednak, że w wypadku Elbląga wszelka nielegalna
produkcja, w tym również prowadzona przez patrycjat, nie osiągnęła takich
rozmiarów, jak w Toruniu lub w Gdańsku 7 . Wskazuje na to między
innymi fakt, że wśród podawanych przez samych browarników przyczyn
gwałtownego spadku produkcji w latach sześćdziesiątych XVII w. nie
znajdujemy konkurencji producentów pozacechowych 8 . Przejęcie przez
cech w dzierżawę miejskich słodowni, wzrost ilości panwi warzelniczych
szczególnie w ostatnim dwudziestoleciu XVII w. pozwalają przypuszczać,
że w odróżnieniu od wspomnianych powyżej wielkich miast (w pierwszym
rzędzie Torunia) gros produkowanego w Elblągu piwa również w drugiej
połowie XVII w. pochodziło z zakładów członków cechu browarników.
Tak więc dane o wielkości przemiału słodów w Elblągu, które będę
analizował ( ryc. 1—3, tab. l), w pierwszej połowie XVII w. obejmują
6
5 Por. rozdział II.
WAP Gd. 397/26, s. 4, 55.
7 Por. rozdział II.
8
WAP Gd. 392/41, s. 145.