Euskal Literatura III

eraturik. Etzan eziñik, gure izkera ortan aberatsa baita. Aurretikoak
egin etzutena, beraz, geuk egin bear, jakintza gaiez eta
euskal mordollo gabe jokatu nai zuten idazleak zeri oratu euki
zezaten. Sabin'i millesker, gaur ez daukagu edozein sailli oratzeka
ere olako eragozpenik.
Itz bat nundik datorren edo nola sortua dan igarteko eta
berri bat lengoen tankerara asmatu ta osatzeko, berezko sena
bear dugula, ezin dezake iñork ukatu. Gure aurretikoak
—erriak naiz jakintsuak—' bazuten sen ori zerbait kozkondua.
Begira euskal itz zar-zarrok: «aizkora», «aitzur», «aizto», «arbel»,
«azpil» ta besteak. Eta toki-izenak? Gure asabentzat
etzuen euskeralz iñondiko ezkuturik. Eta oraingoan eztu gure
artean iñork izan Arana'k aiñako trebetasunik euskal itz berriak
asmatzen. Fonetika legeak zekizkilako labur txairoak dira
ark sortutako itz berriak, euskal kutsua dariotenak.
Arana'k, bere ikasketak osatzerakoan, linguistikaz ere ondo
jabetu zitzaigun antza danez, eta izkel-jakintzari dagozkion legearauak
euskerari ezarririk, lan jakingarria burutu zuen. Itz bakoitzaren
jatorria, adierazpena—esan-naia— ta otsa —doiñua—
sakonkiro artuak zitun. Itzak oro bi gai edo zati dituzte bearbearrez:
adiera (esan-naia) ta erea (azal-irudia). Adiera, zelanbait
esan, amasa, gogoa da, itza eratzen duena; era edo itxura,
ordea, gai eratua. Adiera ideia duzu, sorkariaren irarpena adimenean;
era, ordea, ideiaren soin-adierazpena. Esan-naia, beraz,
gauzaren ikur edo ezaugarria duzu; era -forma- ideia
edo gogaiaren ezaugarria. Esan-naia adimenari dagokio, era berriz
gorputz-zentzunai dagokie. Erea bitan zatitzen da: otsa
ta idatzia. Otsa belarriak artzen dute; idatzia, ostera, zentzun
artzailleak, ots, begiak eta ikumenak. Izkuntzarentzat naiezkoa
da otsa; idatzia, ez. Otsa ba-daukagu euskeraz; idatzi berezirik
ez, ordea. Antziña batean, ale ere, izango genun, txiñarrak, gerkarrak,
godotarrak eta besteak bezela.
Gai ontan txit eskolatua zan-eta, Arana'k sortu zituen itzik
geienak egoki, labur ta doiñutsuak dituzu. Ta, esan dugu, erri-