Euskal Literatura III

-Iruña'n ikusi zuen lenengo bizitz-argía 1854-5-
7'an. Buru argia ta naimen sendoa zitun, eta biok batean, lotura
giarrez alkarturik, langille bipilia bilakatu zan. Iruña'n bertan,
Oñati'ko Ikastetxean eta Madrid'en biribildu zizkigun ikasketak,
1876'an Lege-jakintzan Lizentzí-mailla lorturik. Maitasunak,
esan oi danez, aditzera eramaten, eta aditzeak jakintzara.
1833-1839'garrengo karlista gerra ondoren, Naparroak ere bere
eskubide geienetan aski moztuta ikusi zuen bere burua: diruaren
askatasuna geratzen zitzaion bakar-bakarrik. 1872-1876'an,
berriz, bigarren karlista gudatean, giro benetan txarra zegoen
Madrid'en euskaldun Foru inguruan. Kanpion ikasle zan orduan,
baiña konturatu zitzaigun gaitz ikaragarri artaz, eta orduantxe
asi zan idazten, ots, ainbat lan eder onduko zizidgun
luma azkarrari eragiten: batxilier ikasten zegoela idatzi zituen
lenengo artikuluak.
Izate barnean ondo sarturik zeraman bere lurra, bere Naparroa,
Euskalerria, bereak zitun gauza ta agerpen guztiakin.
Orduko giro latzak bultzatuta, ainbat aldizkari sortu ziran «Revista
Euskara» (1878-83)5 «El Arga» (1879), «El Navarro»
(1881), «Lau-Buru» (1882), «El Aralar» (1894)... Guztiotan
sartu zuen sortzerakoan eskua, baita ondoren anitz lan idatziaz
lagundu ere. Garai artako jalúntsuak, euskal zelaikoak bereziki
iruñ-seme ernearen gaitasunaz oarturik, laster egin zitzaizkion
adiskide: d'Abbadie, L. L. Bonaparte printzea, Jaurgain, Duvoisin
kapitaina, R. M. Azkue, Arana-Goiri, Unamuno ta besteak.
Bere erriaren izkuntza euskera zala-ta, orduantxe asi zan
euskeraz ikasten.
Lenago baten bere erria zer zan jakin nairik zebiiiela, bein,
Iruña'ko Cámara de Comptos, napartar kondaira agiririk geienak
dauden artxibuko ateak iriki zizkioten, eta ango paper zaarretan
aurkitu zuen altxorra, izugarria izan zala diosku berak.
Antxe zegoen, oraindik ikutu gabe, Naparroako edestia, bere
erritar zangarrak antziña baten egin zuten guztia. «Larrutx
(pergamino) oiek -dio- gertaturiko gauzak zekarzkidaten,