Euskal Literatura III

tean bein sortu oi ziran eztabaida ta iskillu-otsak: 1873-1876
bitartean, adibidez, karlistak eta liberalak gordin ere gordin burrukatu
ziran aikarren artean.
Gure erriak, iñork baiño latzago jokatu zuen garai artan,
eta On Karlos'en aide jokatu ere. Norbaitek gaidu bear eta
karlatarrak galdu zuten. Eta, anai arteko burruka ta gaitze ori
zirala-ta, a nolako astiñaidia izan zuen euskal erri osoak! Ordurako
ere naiko murritz zeuden euskai legezar eta eskubideak,
osoan ebaki zituzten garailleak: Cánovas del Castillo gobernuko
nausiak -1876-7-21'an- gure foru ta lege zarren ondar
guztiak suntsi-azi zituan. Karlisten sailleko askok, jakiña, etzuten
begi onez ikusi murrizte au; ela orduko euskaidun zintzoak
ditugu, bakoitzak al zuen giñoan, euskeraz ta erderaz, gaidutako
lege zar aien faborez zorrozkiro ots egin zutenak.
Ogetamar urte zituan Arrese'k orduko. Gerra aldiko gorabera
askoren testigu izan zitzaigun. Baita ikusi zuen alkar-jote
susterrík gabeko orren amaia. Alderdi bitan zatiturik zebiltzan
euskaldunak ordu negargarri oietan. Zer uste zuten? Zeren
biia zijoazten? Au ezin zuen, ezertara ere, eraman Arrese'k;
euskaidun zurrian, pakezaie zan, eta anaiak anaiengandik bananduta
ibiltzea ezin eramana zerizkion. Jakingarria dugu ontan
1898-10-2'an Azkue zanari egiñiko kartan dioskuna. Ona puska
bat :
«Amorebieta-ko konbenioa egin zanean erretirau nintzan
karlisten partidutik, eta geiago beti predikau izan neban bakean
egoteko, Foruak gaidu gura ezpagenduzan; esan eta egin galdu
artean etzirean geratu; íáan etorri zirenean zorigaiztoko egunok
gure Erriagana nire biotzak mingoztasun asko iruntsi ebazan,
alderdi bietako jenteagaitik, enebalako ikusten bitzuetan soberbia
baño; danak egin eben ondo euren gerrea euren minean;
baña nire biotzean ez; eta neure artean esaten neban, ez ete
dago euskaldunik euskaidun gauzak maiteago dabezanik erdaldunak
baño?