Euskal Literatura III

Urteak joan urteak etorri, beren komentua ta eliza eiiki
gura-ta, ortarako bearrezko ziran urratsak ematen asi ziran;
eta gogotik lan egiñaz. Aita Mortara'k batez ere, 1891'rako etxe
ta elizaren jabe biurtu ziran. Apaiz ikastetxe txikia Gazteiz'era
aldatu zuen Piérola gotzaiak, eta Oñati'ko gaztetxoak eskola
gabe gelditu ez zitezen, aurreko mendearen azken amar urteetan
laterandar prailleak izan zuten erriko eskolen ardurea. Oneri
buruz irakur Osa'tar Eusebio'k dioskuna; «Pio IX-garren Aita
Santuak bere zaipean artzean bere izena ezarri zion judutar
ume bat izan zen Oñati-ra bidea artu eta emen laterandar kanonigoen
oiñarriak ezarri zituena. Judutar arek euskeraz ederki
ikasi zuan iru illabetean eta euskerazko itzaldiak barra barra
egiten zituan.. . Arrezkero amaika Oñati-ko seme egin da laterandar
apaiz. Ego Amerika eta Ipar Amerika zear zabaldurik
dabiltzan kanonigo geienak Oñati-ko semeak dira. Judutarrak
azi ona erein zuan eta frutuak ugariak izan dira» (Zeruko Argia¡
1967, urrillak 1, 9 orr.).
Aita Mortara, beti langille porrokatu, Euskalerrian ibiiii zitzaigun
1910'raiño lez, ara ta ona ostera asko egiñik ere. Erreztasun
aundia zuen izkuntzak ikasi ta itz-egiteko; beraz, sarri dakusgu
Italia'n, Frantzia'n, Inglaterra'n, Polonia'n eta Ego Amerikan
ere bai, mixioen aldeko laguntasun billa, izlari trebe. Aurreragotxotik,
ala ere, Bressoux-Lieja'n, Bouhay abatetxean jarri
zuen bere egonlekua; andixik edatzen zuen, argi-ontzi ederra
iduri, bere biotz ixiotuaren galda goria, bai otoitzez bai
mintzo kartsuz. Egun ederrak ikusi zitun, baita goibelak ere,
orduko gerra ta istillu beltzak zirala-ta. Ogetamar urtez bizi
izan zan oraindio, bere apaiz-lanari iñoiz ere muziñik egin gabe.
Azken orduan ba-zuen gurari bizi bat: Italia'n il nai. Ortarako
egin zituzten gertakizun guztiak, 1938-39'garreneko neguan Liguri'ra
ekarteko alegia, baiña gain erori zan gudak asmo ura
aurrera eramatea debekatu zuen. Bouhay'ko abatetxean itzali
zan Aita Pio Mortara mixiolari nekagaitza, 1940-3-1 l'an, 89
urtekin.