Regine Normann i hundre år - Munin - Universitetet i Tromsø

hjelpemiddel til å rekne ut kva tid kua skulle kalve. Opptrinnet der ho Rein-
Ellen legg tråd om ei sjuk ku blir derfor tvitydig.
Det å lage trollkatt eller trollkattung, som det står i Dengang -, kan ikkje vere ein
opphavleg samisk trolldomskunst, det framgår av det faktum at samane brukte
namnet smieragatto på dette vesenet, som saug mjølka av andres kyr. I den
tradisjonen eg sjølv har møtt, heiter det berre at trollkjerringane ofte hadde
trollkatta og at det vesenet fór trillande av gårde som eit grått ullnøste.
Vi skal elles ikkje forlate landbrukets sfære altfor brått, for i Dengang - er ho
Rein-Ellen skildra med uttrykk som ”finneøiet streifet lystent alt det som i
spiskammerset var” (Normann 1912, s. 131) og ”det glimet et glubsk blink i
øinene” (ibid., s. 217). Ingen tvil om at vi har å gjere med det som i faglitteraturen
blir kalla “ovundsauge”, “vondt auge”, i Vesteråls-tradisjonen avundsjukauga.
At folk kunne få avundsjukauga kasta på seg var også velkjent i samiske
miljø, etter det eg har spurt. Det ligg nok i korta at folk som sat i synberr
velstand med nøgda av hus og buskap, dei risikerte den slags. Så er då også
avund eit drygt kapittel i litteraturen om folketru, med ganske dramatisk effekt:
Ovund tærer stein, heiter det blant anna.
Nært knytt til vondt auga er sjølvsagt tanken attom, men her ordlegg forfattaren
seg vagt i Dengang -: ”At det var hugskott krøtturet hadde annammet og at
Syvert-Andrine hadde sendt det, trængte ingen fortælle Elisabet Stoltz, til det
var hun for godt kjendt med alle finnernes dævelkonster” (ibid., s. 129). I
vanleg norsk vil hugskot(t) seie “innfall, idé”, i norrønt også nytta om “sinn,
sjel” eller “samvit”, men her kan det sjå ut som om Regine Normann kombinerer
to glosar eller folketruelement som kvar for seg er velkjent, på den eine
sida hug, på hi sida finnskott.
Her vil eg og få lov å referere noko morfar min fortalde. Han var den eldste (ni
år) i eit kull av fire morlause gutar, men fekk så stimor etter eit par år. Ho fekk
berre godt skussmål, men ein gong vart han fælen: Ei ku var blitt sjuk, og
stimora gjekk opp i båsen, heldt kuøyra mellom hendene og ropa høgt: ”E det
bumannshug, finnhug, eller trollhug, så hut ut, snask ut av kua!” Korleis det
gjekk med dyret, minnest eg ikkje, anna enn at han meinte kua vel fekk eit lite
sjokk som kunne ha sin effekt, i fall ho stod der med tarmane full av gass. Frå
Ofoten finst oppskrifter der det likeins er tale om finnehug og bumannshug,
tiggarhug og vottullhug.
272