Euskal Artearen Historia – I –

JUAN PLAZAOLAJakinaren gainean gaude, gure iragan historikoaren arte emaitzetan euskalduntzat har daitekeenafinkatuko lukeen trazuen bilaketan, zuhurtasun handiz ibili behar dela. Lehenik eta behintrazuen ( tekniko, estilistiko edo edukierazko) elkarrekikotasunik baden baieztatu beharko litzateke.Bigarrenez, frogatu egin beharko litzateke (batez ere denborazko tarteak jarduera soziakurri bat eskaintzen duenean alderaketak egiteko elementuan artean) trazu horiek objetiboki zehatzaketa behar adinako iraupenezkoak ote diren; eta azkenik, inkesta, delako trazu estetikoen etagarai bereko euskal kulturaren beste ezaugarrien arteko ahaidetze semantikoa ikusiz egin beharkolitzateke.Jarrera guztiz zientifiko batek bultzatu zituen gure antropologo Juan Mª Apellaniz eta JesusAltuna, madeleiniar animalien kontaketa sail handiaren barruan, Ekaingo zaldi bikainen trazubereizgarriak begiratu eta azpimarratzera. Baina ezer gutxitarako ditugu beren ondorioak euskalplastikaren ezaugarriak ematerakoan, zeren badirudi Eneolito garaira arte ez zela osatu geroraeuskal gizona deituko zen biologia mota ere.Iritsiko ote gara –galdegiten nion neure buruari orain urte batzuk– Gastiaingo hilarrian,Berdungo zeramika arruntetan, edo Iruñeako karolingio nekropolietako orratzetan euskal hatsasumatzera? Gaur gaurkoz erantzuna ezezkoan dago. Baina horregatik ez da bidegabekoa guregaldera.Euskal ikonografian sumatu dira –gure kutxatan, ateburuetan, inpostetan edo bataiarrietanikus daitezkeenak– badirela irmotasunez azaltzen diren zenbait irudi figuratibo eta geometrikoak.Baina, marrazkiak Euskal Herritik oso urruti dauden beste alderdietan ere azaltzen dira eta arketipounibertsalei erantzuten diela esan daiteke. Bereizi ote daitezke beraz, irudi horietan bertan,euskal eskulangileak delako diseinuei ematen zien ñabardura edo berezitasunik? Litekeena da,baiezko erantzun bat indar subjektibo batek eragindakoa izatea eta ez adierazpen kritiko bategatik.Garai historiko zehatzetako artearen aurrean, historialariari tankera honetako galderak geroeta premiazkoagoak iruditu dakizkioke, eta testuinguru historiko zehatz bati buruz bildu daitekeenagiri idatziak zenbat eta ugariagoak izan, orduan eta premiazkoagoak. VIII-IX. mendeenabagunean, Liebanako Beatoa deritzan monjeak Apokalipsiko bere ikuskariei eite harrigarria ematenzien, estilo bat sortuz –idatzi, eite eta margo–, zenbait mendeetan Sartalde kristau osokoBeato sonatuen artean zabalduak izango zirenak. Euskal historialari batek jakin nahiko lukeenada, bi mende beranduago bere patrikatik eta euskal jatorrikoa izan zitekeenetik zer jarri zuen bestemonje batek Saint Sever sur-l‘Adour santutegi sonatuko idazmahaian eskuidatzi ospetsua kopiatzean,bere miniatura zoragarriak “Stephanus Garcia Placidus” izenez izenpetuz, edo baita euskarareneta gaztelerako erromantzeen arragoa izan zen Donemiliaga Kukula errioxar santutegiangorderiko eskuidatzien marrazkilariak zer jarri zuen.Euskaldunak al ziren, Santxo Handiaren ondorengoek, XI.mende erdian Loarrera, gaztelukoelizaren kupula zoragarria eraikitzera eraman zituzten harginak? Euskalduna al zen, “San Juande la Peñako Maisua” edo “Iruñako Klaustroko Maisua”? eta hala baziren, beren euskaldun sentiberatasunetikgeratu al zen ezer arku haien lerroetan eta kapiteletako fauna eta floran harrapatuta?Horregatik, derrigorrezko galdera bat datorkigu gogora: Zientzia gizon bat lanean jartzekoadinako garrantzia ba ote du saiakera honek, artearen, nahiz kulturako beste alderdi guztienglobalizazioa saihestezinezkoa dirudien garaiotan?Honek eta honen antzeko beste galderek zirikatu dezakete Euskal Artearen benetako historialaribat. Eta zirikadura gero eta larriago eta garaiezinago egiten da gure ondare historikoaren alorbakoitzean, diakronikoki eta geografikoki hitz eginda, historia guztiz zorrotz, aztertzaile eta deskribatzaileajada burutzen ari dela ikusten dugunean.Euskal artearen historiaz ezin has naiteke idazten, orain urte batzuk jadanik egin nuen oinarrizkoohar bat egin gabe. Euskal Herria gaur neurriz txiki den herri bat da, geografia estu samarrekoa.Bestalde, nahiz eta milaka urtetako izaera duen, Euskal Herriaren denbora historikoa data berrietakoada. Iragan honen historialariak, beste herrialdetakoekin alderatuz, agiri urriak ditu.Horrela beraz, hain misteriotsua den herri baten ikerketa zailagoa gertatzen da, orain arte bestekultur estetika ikerketetan erabili diren kontzeptu eta metodoekin heldu nahi badiogu. Zintzotasunezbederen, orain urte asko ez dela, “euskaldunok pentsamendu eta plastiko balioak sortzeko etazabaltzeko jenio hilezkorra goiengo mailan dugula” pentsatzen zutenen baikortasun suharrarekinezin gaitezke bat etorri. 314 — EUSKAL ARTEAREN HISTORIA I