JUAN PLAZAOLAURTEAGA, M.: “Reconstrucción del paisaje urbano de Gipuzkoa”.Antigua-n, VI Jornadas sobre la Antigüedad,(Donostia 1999), 24-31. or.Z.E.: “Primer Coloquio Intern.sobre Romanización en <strong>Euskal</strong> Herria”. Isturitz saileko 2 liburu, 8 eta 9 znb.(Bertan 17 hitzaldi eta 25 jakinarazpen azaltzen dira) Eusko Ikaskuntza 1999, 934 orrialde.OHARRAK1. Baskoniaren erromanizatze gertakaria, ager vasconum-ari (Ebro harana) dagokionez, hainbat idazlekasko aztertutakoa izan da. Iparraldeko isurialdekoa, uren zatitzearen gainaldekoa gutxiago ikertuaizan da. Alderdi honetatik funtsezkoa iruditzen zaigu Milagros ESTEBANen doktore tesia: El País VascoAtlántico en la época romana. (Donostia 1990). Irakurleak lan honetan <strong>Euskal</strong> Herriaren“erromanizatze”aren gai orokorrak eskaintzen dituen zenbait alderdiri buruzko oso bibliografia osatuaaurki dezake. Lan honen laburpen bat, egileak berak idatzirikoa, erromatarren baloreen irradiazioaldeak, beren eragin bideak eta Goi Inperioan horrek Gipuzkoan ukituenak izandako eremuak azalduz,ikus daiteke Aproximación a la Guipúzcoa de los primeros siglos de nuestra Era. “Munibe” 42an, 1990,337-344 or.; eta El poblamiento de época romana en Guipúzcoa. Nazioarteko lehen mahaingurua<strong>Euskal</strong> herriaren erromanizatzeari buruz. “Isturitze” 8, 1997, 53-73 or. Bestalde, jakitea komeni dena daerromanizatze hitza bazterrean uzten hasia dela berriki, okerreko zentzuz ulertzera iritsi izateagatik,horrekin erromatar erasotzaileen aldetik eman ez zen kultur inposaketaren, hara nola, hizkuntza, erlijioa,eta abarren indarrezko inposaketa ulertu nahi bada bederen. Cf. R. SYME, “Rome and the Nations”.Roman Papers. IV, (Oxford 1988) 64. or. Xabier ARTZEren aipamena. “Vascones y romanos”. “VI.Antzinakotasunari buruzko jardunaldiak”. (Donostian 1999), 1. or.2. J. C. Elorzaren ustez, bi bide zabal hauek zenbait adarrek lotzen zituzten, Aguraindik Kanpezuko SantaGurutzera Angostina eta Errioxatik igaroz zihoana edo Kaskantetik Santacara eta Iruñetik igaroazOiassoraino iristen zena. Kantabrialdeko isurialdeari eta gure aroko lehen mendeetako komunikabideezkutukoei dagokionez garrantzizkoa da erromatar galtzada eta bere adarrak eta “trashumantziakobide” eta beste bide susmagarrien artean ikustekorik izan zuten aztertzea. Ikus, gai honi buruz MilagrosEstebanen ondorioak, El País Vasco Atlántico.., 61-147. or.3. Iturriek aipatutako herri batzuk ez dira aurkitu Baskoien lurraldean, hara nola, Mouscaria, Ergouia,Aracilus, Bitouris eta Curnonion; eta Barduloenean (gaurko Gipuzkoa) Pliniok zenbait oppida aitatzendu, hots, Morogi, Menosca, Vesperies, zeinaren kokalekuak ez diren oraindik ezagutu.4. Mª Anjeles MAGALLON BOTAYA, “La red viaria romana en el País Vasco”. Lehen Nazioarteko mahaingurua<strong>Euskal</strong> Herriaren Erromanizazioari buruz. “Isturitze” 8an, 1997, 207-233. or.5. Mª Luisa GARCIA GARCIA, “El poblamiento en época romana en Navarra: Banaketa sistemak etakokaleku ereduak. Lehen Nazioarteko Mahaingurua <strong>Euskal</strong> Herriaren Erromanizatzeari buruzkoa. Isturitze8an, 1997, 89. or.6. E. GIL. ZIBILAGA, “El instrumental metálico de época romana en Álava. Testimonio de actividadesdomésticas y profesionales”. Lehen Nazioarteko Mahaingurua <strong>Euskal</strong> Herriaren Erromanizatzeari buruz.Isturitze 9an, 1997, 535-563. or.7. A. GARCIA Y BELLIDO, “Los Vascos en el ejército romano”. Fontes Linguae Vasconum 1ean, 1, 1969, 97-107.or. “Vasconum lectae a Galba cohortes”i buruz ere hitz egiten du Tácitok ere. (Hist. IV, 33).8. Mª Luisa GARCIA GARCIA 76. or.9. Ana MARTINEZ SALCEDO, “La cultura material de época romana en Bizkaia. Testimonios en torno a laactividad económica”. Lehen Nazioarteko Mahaingurua <strong>Euskal</strong> Herriaren Erromanizatzeari buruz. Isturitze9an, 1997, 577. or.10. J. M. LACARRA, <strong>Historia</strong> política del Reino de Navarra. Iruñea 1972, I, libk. 16. or.11. “Erromatarren azokan bezala, Pompaelokoak arkudun atari laukizuzen bat du tabernae batenhondarrak eta zoru karratua duen eraikina sarrera zabala eta habeak aurrean dituela, cella modurajainkotasun babesleentzat gordea seguruenik. Delako tholos-ik ez du baina, berunezko tutu batzuekiturri baten izaera erakusten dute”. Mª Luisa GARCIA GARCIA, O.c., 79-80. or.12. Veleiako harresiari buruzkoa, ikus Aitor IRIARTE, “La muralla tardorromana de Iruña/Veleia”. LehenNazioarteko mahaingurua <strong>Euskal</strong> Herriaren Erromanizatzeari buruz. Isturitze 9an, 1997, 699-733. or. Idazleak,harresiaren “berreraiketa”ren ikus-irakasbidezko proposamen bat egiten du.13. Mª Anjeles MEZQUIRIZ, Descubrimiento de pavimento de opus signinum en Cascante. On Jose EstebanUrangaren omenetan. Iruñea 1971, 277-292. or. Ikus baita Recientes hallazgos de arkeologia romana enNavarra. “Letras de Deusto”n 1972, maiatza- abuztua, 261-173. or.14. Mª Anjeles MEZQUIRIZ, “Diversos tipos de pavimentos romanos hallados en las excavaciones dePamplona”. L. D. Vean, 1973, 115-116. or. Ikus baita J. M. BLAZQUEZ eta M. A. MEZQUIRIZ, Mosaicosromanos de Navarra. (Madril 1985) 53-60. or.15. Mª A. MEZQUIRIZ, Museo de Navarra. Nafarroako Gobern., (Iruñea 1989) 39. or.16. Erromatarren populatzeari buruzko bere lanean, Mª Luisa GARCIAk (O.c. 86. or. eta hu.) zortzi motatakoakbereizten ditu: vici, villae, baserriak, aterpeak, militar egiturak, bainu-etxe iturriak, mehatzeak etakobazuloak.84 — EUSKAL ARTEAREN HISTORIA I
3. ERROMATARREN ETORRERA17. “Los mosaicos de la villa romana de Liédana”. P.V. XVII, 1956, 37, 62. znb., 9-35. or.; ikus baita J. M.BLAZQUEZ-M. A. MEZQUIRIZ, a.c., 25-52. or.18. Arabako Arkeologia institutoa: “Excavaciones en el siglo XVIII en el yacimiento romano de Cabriana(Comunión, Álava)”. E. A. A. 10ean, 1981, 307-308. or.19. B. TARACENA, “La villa romana de Liédana” II. P.V. XI, 31ean, 1950, 9-40. or.20. “Los mosaicos de la villa romana de Liédana (Navarra)” P.V. 62an, 1956, 9-35. or., 30 lamina bainogehiago.21. J.M.BLAZQUEZ, “Arte y sociedad de los mosaicos romanos en Navarra”. Primer Congreso General de<strong>Historia</strong> de Navarra II, 307-337. or.22. M.A. MEZQUIRIZ, Museo de Navarra, 37. or.23. A. FERNANDEZ AVILES, “El mosaico de las Musas de Arróniz y su restauración en el Museo ArqueológicoNacional”. A.E.A. XVIIIan, 1945, 342-350. or.24. M.A. MEZQUIRIZ, ”La villa romana de “Las Musas” en Arellano”. T.A.N. 10, 1991-1992, 444-445. or.; T.A.N. 11,1993-1994, 55-100. or.25. J.M. BLAZQUEZ, O.c., 327. or.26. J.M. BLAZQUEZ, Ibidem.27. I. FILLOY, E. GIL, A. IRIARTE, “La pintura mural romana en Navarra. Estado de la cuestión”. PrimerColoquio de pintura mural romana en España-n. (Valentzia 1992), 107-113. or.28. <strong>Euskal</strong> Herri Atlantiarreko erromanizazio eta lingüistikaren egoerari buruz, ikus M. ESTEBAN, O.c., 224-262.or. Arabari dagokionez, ikus Mª Lourdes ALBERTOS, “Álava prerromana y romana. Estudio lingüistico”.E.A.A. 1970, 107-223. or.29. J.C. ELORTZA, “La escultura “thoracata” de Iruña”. E. A. A. 5ean, 1972, 195-207. or.30. J.C. LABEAGA, “Cartas arqueológicas del término municipal de Sangüesa (Navarra)”. Trabajos deArqueología Navarra 6an, 1987, 7-106. or.31. H. SCHLUNK, “El sarcófago de Castiliscar y los sarcófagos paleocristianos españoles de la primera mitaddel siglo IV”. P.V. 28an, 1947, 305-353. or.32. J.C. ELORZA, “Un posible centro de culto a Epona en la provincia de Álava”. E.A.A. IV an, (Gasteiz1976),187-193. or; A. LLANOS, “En torno al bajorrelieve de Marquinez (Álava)”. E.A.A. 2 an, (Gasteiz 1967),187-193. or.33. Lurralde honetako erromatar oroitarrien deskribapen osatu samarra ikus, J.C. ELORTZAren, “Estelasromanas en la provincia de Álava”. E.A.A. IVean, 1970, 235-250. or.34. F. MARCO SIMON, “Las estelas decoradas de la época romana en Navarra”. Trabajos de ArqueologíaNavarra I, 1979, 205-250. or.35. M. ESTEBAN, El País Vasco Atlántico en época romana. (Donostia ) 1990, 403-425. or. Ikus baita A.MARCOS POUS eta R. GARCIA SERRANO, “Un grupo unitario de estelas funerarias de época romana concentro en Aguilar de Codés (Navarra)”. II Semana de Antropología Vasca. (Bilbo 1976) 369-380. or.; A.RODRIGUEZ COLMENERO eta M. C. CARREÑO, “Epigrafía vizcaína. Revisión. Nuevas aportaciones.Interpretación histórica”. Kobie 11n, 1981, 81-163. or.36. M. URTEAGA ARTIGAS, “Reconstrucción del paisaje urbano de Guipuzcoa”. “Antigua-n”. VI Jornadassobre la Antigüedad. 1999, 24-31. or.37. I. BARANDIARAN, “Irun romano”. Munibe, XXVan, 1973, 19-28. or.; J. RODRIGUEZ SALIS, “Romanización enel Bidasoa. Datos para su estudio”. II Semana de Antropología Vasca. (Bilbo 1973), 363-366. or.38. Bildutako hainbeste zeramikek (14.000 milaren bat zati), Arditurri mehatze barrutiaren halako hedapenazhartutako ziurtasunak, Irungo Santio kalearen azpialdean berriki (1992) aurkitutako erromatarren kaiaeta portu egiturak eta bertan bildutako milaka gauzak, Oiasso erabateko erromatar hiria izan zelapentsatzera bultzatzen gaitu. Bestalde, Gipuzkoako lurralde osoan zehar banaturik dauden erromatararrastoek, gure herrian erromatarrak izan zirenari buruzko planteamendu berriak egitera behartzengaituzte.39. Mª A. MEZQUIRIZ, Pompaelo I.an IV. geruza, 30 eta 45. or. ; V. geruza, 30 eta 64. or., VII. geruza, 20 eta 95.or.40. Mª A. MEZQUIRIZ, Pompaelo I, (Iruñea 1958), passim; Pompaelo II, (Iruñea 1978) 39-49. or.41. J. C. LABEAGA, Los broches de cinturón en el poblado de la Custodia, Viana (Navarra). “Trabajos deArqueología Navarra” 10, 1991-1992, 317-336. or.; J.C. LABEAGA eta J. UNTERMANN, Las téseras delpoblado prerromano de la Custodia, Viana (Navarra). Epigrafia eta lingüistikako deskribapena. “Trabajosde Arqueología Navarra” 11, 1993-1994, 45-53. or.42. Juan Cruz LABEAGA, “Los enclaves romanos junto al Ebro. Viana (Navarra)”. Lehen NazioartekoMahaingurua <strong>Euskal</strong> Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 8, 1997, 175-185. or.43. I. FILLOY eta E. GIL, “Intervenciones arqueológicas en el valle de Uralde, Condado de Treviño”. E.A.A.17an, 1970, 7-36. or.44. I. FILLOY, “Memoria de la 1ª campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Carasta (CaicedoSopeña, Álava)”. E.A.A. 17an, 1990, 7-36. or.EUSKAL ARTEAREN HISTORIA I — 85