Euskal Artearen Historia – I –

JUAN PLAZAOLA1. Ingurigiro berri bat Euskal Herrian• Erromatarren hiriak eta beren hirigintzaErromatarren garaiko Euskal Herriko artearen historian ezer ezin esan dezakegu euskaldundei diezaiokegun arkitektura eta hirigintza batetaz, zeren gelditu zaizkigun hiri gune aurriakerromatarren jatorrizko arkitekturaren lekuko dira, bertakoen geruza, hauen pean ia erabat ezkutaturikegongo delakoan.Historia horrek, erasotzaileek eraiki zituzten hiriez eta beren antolakuntzez dakiena laburtzetikhasi beharko luke. Delako poleis horiek zenbat ziren jakitea bada zerbait. Berri iturrien arabera,(Plinio eta C.Ptolomeok emaniko zenbakien artean bada desberdintasunik) Karistioen lurraldeanbaziren hiru hiri, Barduloen artean zortzi, eta hamasei Baskoien artean; Beroien lurraldeankokatutakoak sartuz gero 36 ra iritsiko lirateke. Horretaz gainera, ezer gutxi dakigu delakohiri gune horien hirigintzari buruz, gainerako erromatarren ereduen aurrean kontrajarrita bereizgarriizan zitezkeen modalitateei buruz.Ia civitates horiek guztiak, nahiz gehien axola zaizkigun villae-ak, gaur egun Nafarroa denlurraldean daude eta zehatzago esanda ager vascorum aldean. Bistakoak diren arrazoiengatik,alderdi hau izan zen azkarrenik erromanizatu zena, eguraldia eta zituen baldintza geomorfologikoengatik,gizonaren kokamenerako eta erromatarren laborantzarako nahiz bide sare garrantzizkobaten eraikitzeko gaiena bera baitzen.Horregatik, eskualde honetan, hirigune aztarnategi ugari izanik ere, hirigintzako kokapenariburuzko jakingarri askorik ez da azaldu, zeren eta gaurko herrietan hedaduraz bederen, ezinbaitira arkeologia miaketak burutu.Garai desberdinetan eta arrazoi desberdinengatik harresiz inguratutako herriak dira gehienetaneta ez beti babesteko helburuarekin, baita elkartearen izen onarengatik ere. Indusketa kontuhauek buka ditzakegu nafar lurraldeetan Pompaelo, Cara eta Andelos eta Gipuzkoan Irungohiriak 12 eta 18 hektarea bitarteko hedadura izan zezaketela eta kasu bakoitzean lurraldearentopografiari egokitutako egitasmo ortogonal bati erantzuten ziola esanaz.Arkeologiako indusketek hirien planoak azaleratu dituzte.- Pompaelon K.o. I.ngo mendeko Macellum edo azoka herrikoia azpimarratu behar da, enparantzazegoela suposatu behar den tokia, kardo eta decumanus maximus artean zegoen bidegurutzeankokatutakoa. 11- Caran indusketak decumanus maximusa aurkitzen lagundu du, lauzadura onez eta ohizkoharpausozko harriak dituena.- Andelosen decumanus maximusez gainera, zeinaren inguruan kokatu izan zen hiria, Inperiokoerromatarren hirien antolaketa orokorrei erantzuten dien egitura eta antolamendua duten hainbatkale ezagutu ahal izan dira. Galtzada nagusi honen luzerak hiriaren bi sarrerak edo irteerakerakusten ditu.Arkeologiak, probintzietako hiri hauetan eskuratutako arrastorik nabarmenenak, Erromanbertan bezalaxe, herrigintza lanei: azoka, bainu-etxeak eta uren hornikuntza eta barretarakoeraikuntzei dagozkienak direla ere erakusten du.- Horrela bada, Andelosen ikusgarria da aurkitutako multzoa: presa, ur depositua, ubidea, castellumaquaea, ninfeoak bainu-etxe herrikoiak.- Irunen, Santiago kalearen azpiko aurkikuntza berriek, luzeran 600 metro eta 300-400 zabalerako15-20 bat hektareatako zabalera bat estaliz, kokaleku batetan portua eta beste eraikuntzaknabarmendu dituzte.IruñaIruña da arabar lurraldeko erromatar kokalekurik garrantzizkoena. Gasteiztik hamaika kilometrotaradago, Zadorra ibaiaren adar batez inguratua. Claudio Ptolomeok bere Geogrephica-naipatzen duen antzinako Veleia da.68 — EUSKAL ARTEAREN HISTORIA I