UVOD U STUDIJE PERFORMANSA - TkH

između pojmova liminalnog i liminoidnog, vezujući liminalno za obavezno plemensko
učešće u nekom ritualu, dok liminoidno karakterišu svesno proizvedene umetničke ili
religiozne forme, prepoznatljivog individualnog autorstva, koje su često po intenciji
subverzivne prema vladajućim strukturama.
VIII Umetnički performans
Još jedna razlika između društvenog rituala i umetničkog izvođenja u pozorištu, plesu,
operi, itd. nalazi se u tome što izvođač tokom ovog izvođenja ne teži da transformiše
samog sebe, nego neku situaciju, a možda i publiku. Drugim rečima, čak i u nekim
oblicima umetničkog izvođenja, koji su orijentisani na prisutnost, transformacija i
učinak katarze ostaju virtuelni, dobrovoljni i odloženi. Nasuprot tome, ideal umetnosti
peformansa, slično kao i rituala, je proces i momenat koji se odvija ovde-i-sada. Prema
tome, etika katarze vezana za ritual, ponovo se vraća u prostor svesti i iskustvo kroz
umetnost performansa koji zahteva učešće, kao i buđenje afektivnih reakcija kod
publike, koji se ne mogu kontrolisati (npr. strah, gađenje, strava), što prekoračuje
granice gledaočeve izolacije (kao npr. u umetničkim performansima bečkih akcionista,
Niša i Mula. Očigledno je da umetnik ili umetnica u performansu nisu poput šamana,
odnosno »društveno priznatih i obožavanih autsajdera« koji za druge prekoračuju
granice. Naprotiv, svaki umetnik performansa, u savremenom liminoidnom društvu,
sprovodi ritual samo za sebe.
Što se tiče posmatrača ili gledaoca: raskol koji je unesen između prisustva izvođača i
procesa prikazivanja u anti-iluzionističkom pozorištu i nekim oblicima postdramskog
pozorišta, sadrži potencijal za nov način opažanja, ali i u njima pozicija posmatrača
ostaje, u suštini, nepromenjena, čak i onda kada bi trebalo publiku provocirati, potresti,
društveno mobilisati, politizirati. Jedina situacija u kojoj se radikalno menja status
posmatrača/gledaoca je umetnost performansa. Međutim, kako tvrdi H. T. Leman time
je napravljen veliki korak prema gubitku umetničkih kriterijuma, jer ako vrednost
izvođenja ne predstavlja delo koje bi trebalo »objektivno proceniti«, nego interakcija s
publikom, onda izvođenje zavisi jedino od doživljaja samih učesnika, dakle od
okolnosti koja je, u poređenju sa trajnim fiksiranim delom, u velikoj meri subjektivna i
efemerna. Na taj način postaje i nemoguća definicija »šta je performans«. Odgovor se
može naći jedino u »samorazumevanju« umetnika/umetnice: performans je dakle ono
što ga sami umetnici definišu kao takvo i performans se smatra uspešnim na osnovu
stepena ostvarene komunikacije s publikom. 118 Publika, dakle, više ne odlučuje o tom
komunikacijskom uspehu samo kao svedok koga se to ne tiče, već ravnopravni kao
partner koji učestvuje u izvođenju.
U novije vreme, bilo koje umetničko izvođenje koje se sistematski nalazi između nekog
pred-teksta i njegove recepcije, pomera se prema ovom drugom polu. To je takođe
jedan od načina u kome se pozorište približava umetnosti performansa, koje mu ujedno
otvara široko područje novih stilova inscenacije. Stoga, umetnički performans, po
svojoj najširoj definiciji može biti solo ili grupni, sa ili bez pratećeg scenskog aparata:
svetla, muzike, ili vizuelnih predmeta koje je napravio sam umetnik ili grupa umetnika.
Isto tako može da bude izveden na različitim mestima od umetničke galerije, pozorišta,
muzeja, ili bilo kog alternativnog prostora ili ambijenta. Možda najveća razlika između
118 Vid. H.T. Lehmann, »Postavljanje kroz performans,« Postdramsko kazalište, op. cit., str.
179-180.
44