UVOD U STUDIJE PERFORMANSA - TkH

drame. Tako gledano, podela na performativne i neperformativne izvedbe otpada i
pokazuje se da je operativnija procedura – ispitivanje izvedbene performativnosti kao
semiotičke intervencije. U tom slučaju će procesi čitanja i intertekstualizacije indicirati
na koji način jedna izvedba ostvaruje intervenciju u svoje semiotičko okruženje, tj.
kako njeni označitelji prestrukturiraju zatečene označiteljske mreže.
Performativnost performansa sa aspekta teorijske psihoanalize
Sa aspekta teorijske psihoanalize, glavni fokus u razmatranju performativa izvedbe je
performativni referent, kao kod Šošane Felman, koja u studiji Skandal tela u govoru
suočava Ostina sa Lakanom na mestu teorijskog i dramskog teksta. 165 Ukazivanjem na
značaj konteksta i zavisnosti performativa od okolnosti iskazivanja, Ostin eksplicitno
ukazuje na značaj referenta za ostvarenje – što znači i značenje – performativa. Što je
još važnije, Ostin time ukazuje i na promenu pozicije referenta u slučaju performativa.
Ta promena se odnosi na činjenicu da performativ nema isto značenje u različitim
kontekstima, tj. u drugačijim okolnostima dobija drugo značenje jer proizvodi drugačije
referente. (Recimo, performativ »Izvinite.«, u kontekstu kada smo nekome stali na
nogu proizvodi civilizovan događaj pomirenja; dok isti performativ u kontekstu kada
smo nekome pregazili dete postaje uvreda sumanute osobe ili psihopatski cinizam.)
Performativni referent je, po Ostinu, dakle, dinamički. 166 Emil Benvenist (Emile
Benveniste), razmatrajući Ostinovu teoriju u okviru lingvistike, uvodi oštru podelu
među konstativima i performativima. Objašnjavajući položaj performativnog referenta,
on izlaže tezu o autoreferencijalnosti performativa: »To nas upućuje da performativu
priznamo neobično svojstvo: da bude sui-referentiel, samo-referencijalan, da se odnosi
na stvarnost koju sam ustanovljava, što je efektivno iskazan u uslovima koji od njega
čine čin. Odatle potiče da je on u isti mah lingvistička manifestacija, pošto mora biti
izgovoren, i činjenica stvarnosti kao izvršenje čina. Čin se poistovećuje sa iskazom
čina. Označeno je identično sa referensom. [...] Iskaz koji samog sebe smatra
referencom zaista je samo-referencijalan«. 167 Ipak, shvatanje performativnog referenta
kao identičnog označenom iskaza nije potpuno, jer ostaje u domenu strogo jezičke
analize, dok se performativ upravo ostvaruje na rubu jezika.
Šošana Felman ukazuje da je performativni referent referencijski izgred, učinak
performativa koji se ne može svesti na iskaz. Ona ističe da autoreferencijalnost
performativa podrazumeva asimetričan odnos iskaza i iskazivanja, tj. proizvodi se višak
iskazivanja, ilokucijska moć koja nadilazi iskaz: »Ako jezik performativa referira na
samoga sebe, ako se sam proizvodi kao navlastita referencija, taj jezički učinak nije
zbog toga manje čin koji nadilazi jezik i preobražava stvarno – autoreferencijalnost nije
ni savršeno simetrična ni potpuno zrcalna, već proizvodi referencijski eksces, izgred
kojim se stvarno upisuje u značenje«. 168 Razmatrajući izvedbe s tog aspekta, izvođenje
ne predstavlja, ono nije mesto ispoljavanja unapred datih značenja, već materijalna
društvena praksa koja se ostvaruje u stvarnosti i čiji su učinci deo te stvarnosti. Recimo,
kao u slučaju Hamleta ili izvinjenja, kojima je potreban »drugi« da bi se njihovo
značenje uspostavilo za specifičan kontekst. Očigledan primer je i gay parada, koja se u
165 Shoshana Felman, Skandal tijela u govoru, op. cit.
166 Vid. Džon Serl, Govorni činovi, op. cit.; Peter F. Strawson, »Identifikatorna referencija i
istinosna vrijednost«, Dometi, XVII, br. 4, Rijeka, 1984, str. 73-84, »O referiranju«, Dometi,
XIII, br. 9, Rijeka, 1980, str. 51-67
167 Problemi opšte lingvistike, str. 212
168 Skandal tijela u govoru, op. cit., str. 68
64