Fiatal Szlavisták Budapesti Nemzetközi Konferenciája I.

98
Magdalena Baran
Uniwersytet Wiedeński, Instytut Slawistyki, Wiedeń, Austria
magdalena.baran@hotmail.com
„Kalkwerk: powieść Thomasa Bernharda, sztuka Krystiana Lupy –
porównanie“
ABSTRACT: In this paper two aspects of Bernhard`s and Lupa`s Kalkwerk will be compared: the narrative structure and the study with its symbols. The
narrative structure is one of the common grounds between the play and the novel. Bernhard`s Kalkwerk has a very complicated narrative structure and is
predominated by the principle of the indirect speech. Lupa takes over all these qualities by putting a few narrators on the stage, who are narrating the story
throughout the whole play. The study with its symbols is one of the differences between both versions. In the scene “Konrads dream”, which was written by
Lupa, the director reveals the theme of the study, while Bernhard doesn`t. This gives the study a function of revelation.
Keywords: Bernhard`s Kalkwerk - Lupa`s Kalkwerk - comparison - narrative structure - study - symbols
Polski reżyser Krystian Lupa, który należy do najbardziej interesujących i orginalnych zjawisk współczesnego polskiego
teatru, stał się przez ostatnie trzydzieści lat swojej twórczości specjalistą literatury austriackiej. Szczególnie Thomas Bernhard
zajmuje bardzo ważną pozycję w twórczości Polaka.
Do tej pory Lupa zainscenizował pięć dzieł austriackiego pisarza. Wszystkie te inscenizacje były polskimi prapremierami
tekstów Bernharda i miały wielki wpływ na recepcję pisarza w Polsce. Oprócz trzech dramatów (Immanuel Kant,
Ritter,Dene,Voss, Über allen Gipfeln ist Ruh`) Lupa zaadaptował również dwie powieści Austriaka: Das Kalkwerk (1992) i
Auslöschung (2001). Na pierwszy rzut oka powieści te wydają się być niemożliwe do zaadaptowania, zwłaszcza przez swoją
skomplikowaną, złożoną narrację i ubogi przebieg akcji. Mimo to Krystian Lupa podjął się ich adaptacji i odniósł wielki
sukces.
Przedstawienie Kalkwerk było szczególnie ważne, nie tylko dla kariery Lupy, ale również dla wspólczesnego polskiego
teatru, w którym do dzisiejszego dnia jest uważane za jedno z najistotniejszych przedstawień po roku 1989. Adaptacja odegrała
też bardzo ważną rolę w recepcji Thomasa Bernharda w Polsce, która poprzez nią znacznie wzrosła. Była to też pierwsza próba
Krystiana Lupy adaptacji dzieła Bernharda. Adaptacja Polaka różni się w niektórych aspektach diametralnie od powieści
Austriaka. Niektóre rzeczy zostały przez Lupę skreślone, niektóre dopisane. Jednak w jego przedstawieniu można odnaleźć
obydwu - zarówno austriackiego pisarza, jak i polskiego reżysera. Interesujące jest tutaj porównanie między inscenizacją Lupy
a powieścią Bernharda. Obydwie wersje Kalkwerk mają zarówno wspólne cechy, jak i wiele różnic.
Kalkwerk
Kalkwerk to trzecia powieść Thomasa Bernharda, jednak pierwsza, która odniosła wielki sukces komercyjny i wśród
krytyków. Dodatkowo dotarła do większej liczby odbiorców i osławiła pisarza oraz umocniła jego pozycję w
niemieckojęzycznym świecie literackim. Powieść ukazała się we wrześniu 1970 roku.
Inscenizacja Lupy miała podobne działanie. Polska premiera sztuki odbyła się 7 listopada 1992 roku w Starym Teatrze w
Krakowie i również odniosła wielki sukces. Był to punkt zwrotny w karierze Lupy, ponieważ od tego momentu był w Polsce
ogólnie uznawanym reżyserem.
Zarówno Kalkwerk Bernharda, jak i Lupy opowiada tę samą historie. Jest to historia Konrada, który przeprowadza się do
Kalkwerku, czyli starej wapniarni, by tam w końcu zapisać dzieło swojego życia, którym jest jego studium o słuchu. Tam
izoluje się całkowicie od otoczenia, barykaduje okna, unika ludzi - to wszystko robi by stworzyć jak najoptymalniejszy
moment do zapisania studium. Czym bardziej jednak chce go wymusić, tym bardziej się od niego oddala. W Kalkwerku
mieszka razem z żoną, Konradową, która jest uwięziona w wózku inwalidzkim i nigdy nie chciała się przeprowadzać do starej
wapniarni, lecz zrobiła to dla swojego męża i jego studium. Stosunek tego małżenstwa jest bardzo skomplikowany. Z jednej
strony Konrad i Konradowa nienawidzą się, z drugiej strony nie mogą bez siebie żyć. On potrzebuje jej do swoich badań nad
słuchem, ona go do przeżycia. Zdesperowany i opętany studium Konrad, w końcu, po latach nieudanej pracy nad nim, zabija
strzałem swoją kaleką żonę i zostaje aresztowany.
Jaki właściwie jest Kalkwerk Thomasa Bernharda w wydaniu Krystiana Lupy? Krystian Lupa opowiada tę samą historię, co
Thomas Bernhard, ale opowiada ją inaczej, na swój sposób. Adaptacja Lupy oddaje treść i atmosferę powieści Bernharda,
jednak nadaje jej cechy swojego własnego teatru. „Sytuacje są wzięte z książki, ale zyskują inny rytm i często wyraźniejszą
pointę” (Niziołek 1993: 150), tak pisał trafnie o Kalkwerku Grzegorz Niziołek. Szczególnie ważna, obok gry aktorskiej, jest u
Lupy scenografia i muzyka. Przestrzeń sceniczna przypomina bardziej laboratorium lub klatkę, niż pokój Konrada, a cały
spektakl cechuje się brakiem koloru, szarością, która jest odbiciem najważniejszego tematu tej sztuki – wewnętrzne góruje nad
zewnętrznym. Muzyka Jacka Ostaszewskiego jest esencjalna dla tego przedstawienia. Jest odbiciem wewnętrznych procesów
protagonistów, w szczególności Konrada, i staje się wyrazem wewnętrznego, nieświadomego nurtu. W ogóle sam Konrad, to
już pisał Janusz Majcherek (1993: 23), jest zbudowany jak utwór muzyczny. W przeciwieństwie do Bernharda u Lupy nie
znajdziemy przeciwaustriackich obelg, tak typowych dla austriackiego pisarza.
Skoncentrujmy się teraz na dokładniejszym porównaniu dwóch zakresów Kalkwerku: narracji i znaczenia studium wraz z
jego symboliką.
Porównanie
Porównanie obydwu wersji Kalkwerku, czyli powieści Bernharda i sztuki Lupy, jest szczególnie trudne, ponieważ mamy
tutaj do czynienia z dwoma różnymi mediami, jakie stanowią literatura i teatr. Naturalnie sztuka teatralna nie może być